Akıl Yürütme :
İki ve daha çok yargı sıralanarak bunlardan yeni bir yargı elde etmeğe akıl yürütme denir. Böyle yeni bir yargının elde edilebilmesi için bu yargılar arasında ortaklaşa bir kavramın bulunması gerekir. Buna orta Terim denir. Örneğin :
1 — Kar yağınca hava soğuk olur,
2 — Kışın kar yağar,
3 — Kışın hava soğuk olur.
Bu örnekte kar terimi (kavramı) orta terimidir. İşte böyle bir veya daha çok yargılardan yeni bir yargı çıkarmaya akıl yürütme ya da muhakeme denir. Burada birinci ve ikinci yargının, aralarında «kar» ortak terimiyle ilişki kurması sonucu üçüncü ve yeni bir yargı ortaya çıkmıştır. Böylece akıl yürütme yoluyla düşünme olayında yeni yargılar üretilir.
Akıl yürütmenin bir başka biçimi de karşılaştırmadır. Karşılaştırma, bilinen iki yargı yardımıyla üçüncü bir yargıyı çıkarmağa denir. Örneğin :
— İnsan ölür,
— Ali insandır, Ali de ölür
mantık dilinde bu üç yargının ayrı ayrı adları vardır. İnsan ölür, yargısı büyük yargı, kapsamını geniş ve çok insanı içeriğine almaktadır. Ali insandır, yargısı ise, küçük yargıdır, tekildir, kapsamı azdır. Bu nedenle de küçüktür. Büyük yargı ile küçük yargının ikisine birden giriş denir. Ali ölür. yargısı ise sonucu oluşturur. Büyük ve küçük yargılarda ya da önermelerde yer alan insan terimi (kavramı) orta terimdir.
Sentez ve Analiz :
Akıl yürütme başlıca iki yolda yapılır.
1 — Sentez.
2 — Analiz.
Sentez yolu, özelden genele, parçadan bütüne, örneklerden kurallara, gözlem ve deneylerden yasalara doğru gidilen yoldur. Analiz yolu, genelden özele, bütünden parçaya, kurallardan örneklere, yasalardan, gözlem ve deneylere gidilen yoludur. Analiz, sentezin tersidir.
Kavramlar, yargılar, alkil yürütmeler bilimsel düşünmenin temel elemanlarıdır. Bu elemanlar, düşünme sayesinde, birleşik gayeler ve uzun zincirler oluştururlar. Örneğin : Bir geometri teoreminin ispatında birçok yargılar ve akıl yürütmeler birbiri ardı sıra dizilerek teoremin ispatı amacı güdülür. Bilimsel, sosyal ve edebî bir yapıt ve bir konu hakkındaki görüşlerin böyle bir düşünme zinciri oluşturarak ortaya çıkarlar.
Genel olarak düşünme, bir gerçeğe ulaşmak amacıyla, kavramlar, yargılar ve akıl yürütmeler yaparak ve çaba göstererek, analiz ve sentez yollarını izleyen bir zihin çalışmasıdır. Düşünme, ruhun en karışık ve aynı zamanda en yüksek bir çalışma alanı sayılır. İnsanın, doğa ve toplumda bağımsız bir hayat yaşayabilmesi için bilimsel düşünmenin gerekli ve zorunlu olan ruhsal bir araç olduğunun bilincine sahip olması gerekir.
İki ve daha çok yargı sıralanarak bunlardan yeni bir yargı elde etmeğe akıl yürütme denir. Böyle yeni bir yargının elde edilebilmesi için bu yargılar arasında ortaklaşa bir kavramın bulunması gerekir. Buna orta Terim denir. Örneğin :
1 — Kar yağınca hava soğuk olur,
2 — Kışın kar yağar,
3 — Kışın hava soğuk olur.
Bu örnekte kar terimi (kavramı) orta terimidir. İşte böyle bir veya daha çok yargılardan yeni bir yargı çıkarmaya akıl yürütme ya da muhakeme denir. Burada birinci ve ikinci yargının, aralarında «kar» ortak terimiyle ilişki kurması sonucu üçüncü ve yeni bir yargı ortaya çıkmıştır. Böylece akıl yürütme yoluyla düşünme olayında yeni yargılar üretilir.
Akıl yürütmenin bir başka biçimi de karşılaştırmadır. Karşılaştırma, bilinen iki yargı yardımıyla üçüncü bir yargıyı çıkarmağa denir. Örneğin :
— İnsan ölür,
— Ali insandır, Ali de ölür
mantık dilinde bu üç yargının ayrı ayrı adları vardır. İnsan ölür, yargısı büyük yargı, kapsamını geniş ve çok insanı içeriğine almaktadır. Ali insandır, yargısı ise, küçük yargıdır, tekildir, kapsamı azdır. Bu nedenle de küçüktür. Büyük yargı ile küçük yargının ikisine birden giriş denir. Ali ölür. yargısı ise sonucu oluşturur. Büyük ve küçük yargılarda ya da önermelerde yer alan insan terimi (kavramı) orta terimdir.
Sentez ve Analiz :
Akıl yürütme başlıca iki yolda yapılır.
1 — Sentez.
2 — Analiz.
Sentez yolu, özelden genele, parçadan bütüne, örneklerden kurallara, gözlem ve deneylerden yasalara doğru gidilen yoldur. Analiz yolu, genelden özele, bütünden parçaya, kurallardan örneklere, yasalardan, gözlem ve deneylere gidilen yoludur. Analiz, sentezin tersidir.
Kavramlar, yargılar, alkil yürütmeler bilimsel düşünmenin temel elemanlarıdır. Bu elemanlar, düşünme sayesinde, birleşik gayeler ve uzun zincirler oluştururlar. Örneğin : Bir geometri teoreminin ispatında birçok yargılar ve akıl yürütmeler birbiri ardı sıra dizilerek teoremin ispatı amacı güdülür. Bilimsel, sosyal ve edebî bir yapıt ve bir konu hakkındaki görüşlerin böyle bir düşünme zinciri oluşturarak ortaya çıkarlar.
Genel olarak düşünme, bir gerçeğe ulaşmak amacıyla, kavramlar, yargılar ve akıl yürütmeler yaparak ve çaba göstererek, analiz ve sentez yollarını izleyen bir zihin çalışmasıdır. Düşünme, ruhun en karışık ve aynı zamanda en yüksek bir çalışma alanı sayılır. İnsanın, doğa ve toplumda bağımsız bir hayat yaşayabilmesi için bilimsel düşünmenin gerekli ve zorunlu olan ruhsal bir araç olduğunun bilincine sahip olması gerekir.
