Alçak Sistemler (Örtü Altında Yetiştiricilik)
Alçak sistemler, normal vaktinde yetiştiriciliğin başında veya sonunda iklim koşullarının fazla sert olmadığı zamanlarda veya yerlerde ilk veya son turfanda ürünü elde etmeyi amaçlamıştır. Bu yüzden de bu yetiştiriciliğe Turfanda Sebzecilik adı verilmiştir. Turfanda sebzecilik yerini zamanla yüksek sistemlerdeki seracılığa bırakmıştır. Günümüzde, sebzelerin açıkta ve yüksek sistemler içinde yıl boyunca üretilmesiyle, ürünlerin erken veya geç çıktıkları dönemler artık kalmamış ve turfandacılık veya turfanda sebzecilik değerini yitirmiştir. Gene de ulaşım ve nakliye engeli bulunan bazı küçük yerleşim birimlerinde, kısmi turfandacılıktan bahsedilmektedir. Alçak sistemler basit örtülerdir ve bu örtülerin gerçekleştirilmesi için değişik basit konstrüksiyonlar kullanılır. Bunların yükseklikleri 0-120 cm arasında değiştiğinden, insanın içine girip, çalışması mümkün değildir. İşçilerin bitkilere yapacağı bakım çalışmalarında, örtüyü açmaları gerekir. Örtü içinde, özel iklimlendirme sistemleri bulunmaz. Sadece kapalı örtünün verdiği iklim değişikliğinden yararlanılır. Nitekim örtülerle yaratılan kapalı alanda, dış sıcaklığa göre 1-5 derece arasında yüksek sıcaklık bulunabilir ve sebzeleri dışarıda meydana gelecek eksi birkaç derece düşük sıcaklıklara ve kısacası kısa süreli dona karşı kısmen korur. Daha düşük sıcaklığı olan yerlerde ve zamanlarda kullanımı mümkün olmaz. Alçak sistemler, değişik şekillerde oluşur. Bunlar toprak üstü örtüleri, bitki üstü örtüleridir. Bitki üstü örtüleri külah, tünel, kasa ve yastıklardır.
Toprak üstü örtüleri, çeşitli yumuşak plastik örtülerdir. Renkleri beyaz veya siyah olabilir. Ayrıca tek veya iki katlıdır. Toprak üstü örtüleri, daha çok tohum ekiminden sonra kullanılır. Topraktaki sıcaklığını arttırarak, tohumların erken çimlenip, sürmesini sağlar. Ayrıca yabancı otlara karşı da, kısmi koruma meydana getirir. Topraktaki nemin azalmasını ve toprağın kaymak tabakası oluşturmasını önler. Bitkiler toprak yüzüne çıktıklarında, örtülerin görevi genelde biter. Ancak bazı yaprak, kıvırcık salata ve marul gibi sebzelerin üretiminde, bu örtülerin ışık geçirenleri, bitkiler hasat edilinceye kadar üzerinde kalır ve bitki örtüsü görevini de görür.
Bitki üstü örtüleri değişik şekillerde meydana getirilir. Kamış, tahta, demir gibi malzeme kullanılarak veya içi hava ile şişirilerek bir konstrüksiyon oluşturulur. Konstrüksiyonun yüksekliği 120- 150 cme kadar çıkar. Örtü malzemesi, yumuşak ve sert plastikler ve camdan oluşur.
Külah veya bitki şapkaları alçak boylu bitkiler ve özellikle fideler için, tek bitkiyi örtü altına almakta kullanılır. Boyutları, 30-40 cm genişlik ve yüksekliği pek geçmez.
Tüneller, 40-120 cm ve bazen 150 cm yüksekliğinde ve 60-120 cm genişliğinde kamış, ağaç dalları, demir çubukları bükülmesi ve yere çakılmasıyla oluşturulan konstrüksiyon üzerine, yumuşak plastiklerin çekilmesiyle meydana getirilir. Örtüyü açıp kapatmadan, kendiliğinden havalandırma temin etmek için, bazılarının üzerine delikler açılmıştır. Delik bulunmayanlarda, örtünün yan tarafların kaldırılmasıyla havalandırma yapılır. Sulama, karık veya toprak üstünden salma sulama olarak gerçekleştirilir. Son zamanlarda damlama sulamaya yer verilmektedir
Kasalar, (eski adı Balçova kasalarıdır) son yıllarda pahalı olmaları ve kullanım zorluklarından dolayı pek tercih edilmemektedir. Tahta kasalar 40-120 cm genişlikte, 100-500 cm uzunlukta, ön duvarları 20 cm, arka duvarları 40 cm yükseklikte, dolaysıyla tek çatılı ve çatı meyli 30-35oC olan yapıtlardır. Kasalar, doğu batı istikametinde ve çatı güneye bakacak şekilde toprak üstüne oturtulur. Sulama salma veya dökme sulama olarak yapılır. Havalandırma, üst camların açılmasıyla sağlanır.
Yastıklar, çok eskiden olduğu gibi günümüzde de kullanılmakta ve içinde daha çok sebze fideleri üretilmektedir. Eski turfanda sebze yetiştiriciliği sırasında, sebzelerin üretilmesinde de yer almıştır. Bu bakımdan yastıkların amacı:
Yastıklar, sebze bahçesinin özel bir yerine kurulur. Bu yerin seçiminde aşağıdaki kurallara uyulmalıdır.
Yastıklar, şekil, kuruluş ve ısıtma durumlarına göre sınıflandırılır. Yastıklar şekillerine göre basit ve birleşik yastıklar; kuruluş şekillerine göre sabit ve portatif yastıklar ; ısıtma şekillerine göre de soğuk, ılık ve sıcak yastık çeşitlerine ayrılır.
Basit yastıklar (tek çatılı), doğu-batı doğrultusunda ve çatıları güneye meyilli olacak şekilde kurulur. Çatı bu yüzden gün boyunca güneş ışıklarını alır ve böylece kısmi bir sıcaklık sağlanır (Şekil 19.1). Basit yastıkların genişliği 1,20 m, uzunluğu 3-5-10 mdir. Kuzey duvar yüksekliği 40-45 cm ; güney duvar yüksekliği 15-20 cm olup, iki duvar arasında 15-20 cm yükseklik farkı oluşur. Böylece yastığın çatısı 30-35oC olur. Kış aylarında, meyilli gelen güneş ışıklarının, çatıya dik çarparak yansımadan, yastık içine girmesi ve yastığı ısıtması sağlanır.
Basit yastıklar ve arkada koruyucu duvar
Bileşik yastıklar (beşik çatılı), iki basit yastığın, yüksek duvarlarının arka arkaya getirilip birleştirilmesinden ve aradaki arka duvarların kaldırılıp daha büyük bir alan oluşturulmasından meydana gelir. Bu yastıklarda iki çatı bulunur. Yastıklar kuzey-güney doğrultusunda yerleştirilir ve doğuya bakan çatı sabah, batıya bakan çatı öğleden sonraki güneşi alır. Bileşik yastıkları genişliği 2,40 m, uzunluğu 3-5-10 mdir. Mahya yüksekliği (üst çatı kiriş) 40-70 cm, yan duvar yüksekliği 25-45 cmdir.
Birleşik yastıklar
Portatif yastıklar, bir yerden bir yere taşınabilir ve taşınmayı kolaylaştırmak üzere tahtadan yapılır. Basit yastıklarda boylar 3-10 m, bileşik yastıklarda 3-5 mdir. Tahtadan inşa edildiklerinden ömürleri 5-10 yıldır.
Sabit yastıklar, yeri değiştirilemeyen ve bahçenin belirli bir yerinde duvarları taş, tuğla ve betondan inşa edilir. Basit veya birleşik yastık olarak yapılır.
Soğuk yastıklar, bu yastıklar halk arasında kara yastık olarak bilinir. Daha çok seri ve kışlık sebzelerin fidelerinin elde edilmesinde kullanılır. Ülkemizde soğuk yastıklarda lahana, karnabahar, pırasa, salata, marul, diğer bazı ülkelerde havuç, pırasa, soğan ve sanayi domates fideleri yetiştirilir
Soğuk yastıklar, tarlada uygun bulunan bir yerde, her bir yastık alanı 1,20 m genişlik, 3-10-20 m ve hatta 100 mye varan uzunlukta işaretlenir. Yastıklar arasında 60-80 cm çalışma yolu bırakılır. Her yastık toprağı, 20-30 cm derinlikte güzelce işlenir. Yabancı ot ve taşlar temizlenir, toprak işlenerek küçük zerrelere ayrılır. Üzerine metrekareye 5-10 kg gelecek tarzda çok iyi yanmış ve elenmiş organik gübre (ahır gübresi, şehir atıkları ve yeteri kadar varsa ve ucuzsa torf vb.), toprağın su tutma ve direne gücünü arttırmak üzere perlit (metrekareye 2-5 kg) atılır. Bu maddeler 10-15 cm derinliğinde toprağa karıştırılır ve toprağın üzeri tırmıklanarak düzeltilir. Bu şekilde, soğuk yastık yeri tohum ekimine ve fide dikimine hazırlanmış olur.
Soğuk yastıklarda domates fidesi üretimi
Bazen soğuk yastıkların yerleri 120 cm genişlik ve 3-10 m uzunlukta işaretlenir. İşaretlenen kısım 20-30 cm derinlikte kazılıp toprağı dışarı alınır ve bir çukur oluşturulur. Bu çukur içine % 50 yanmamış taze at gübresi ve % 50 ıslatılmış saman karışımı doldurulup bastırılır. Üzerine çukurdan çıkan toprak organik gübreyle karıştırılıp 10-15 cm yüksekliğinde atılır. İstenirse soğuk yastıkların üzeri plastik tünellerle kaplanabilir. Ancak yastık bu şekliyle soğuk yastık olmaktan çıkar. Ilık veya sıcak yastığa benzer bir duruma sokulmuş olur.
Ilık yastıklar, domates, patlıcan ve biber gibi sebzelerin direkt tohum ekiminden fide elde etmek veya sıcak yastıklarda tohum ekiminden elde olunan fideleri şaşırtmak ve pişkinleştirmek için kullanılır. Ilık yastıklar, fazla soğuk olmayan bölgelerde ve zamanlarda kullanılır. Yastık, çeşitli şekillerde ısıtıldığından üretilecek fideleri ve yetiştirilecek sebzeleri düşük sıcaklıklara karşı korur. Aşağıda sıcak yastıklarda anlatılacak konular ılık yastıklar için de geçerli olduğundan burada daha fazla ayrıntıya girilmemiştir.
Sıcak yastıklar, genelde sebze fidelerinin yetiştirilmesinde ve sebze üretiminde kullanılır. Sıcak yastıkların kuzey tarafı soğuk rüzgarlara karşı çit veya duvarla kapatılmalıdır. Tahtadan, taş ve tuğla duvardan veya son yıllarda ki gibi betondan (beton plakalardan) yapılır. Genişlikleri basit yastıklarda (tek çatılı olanlarda) 1,20m ; birleşik yastıklarda (beşik çatılı olanlarda) 240 m, uzunlukları 5,10,15 m ve sebze yetiştiriciliği yapılanlarda 25 mye kadar çıkar. Basit yastıklarda arka duvar yüksekliği yerden 30-35 cm, ön duvar yüksekliği 15-20 cm ; bileşik yastıklarda mahya yüksekliği yerden 30-50 cm, yan duvarlar 15-20 cmdir. Yastığın ısıtılma şekline göre toprak içi derinliği 80 cme kadar iner.
Yastıkların ısıtılmasında, güneş enerjisinden yararlanma, organik maddelerin ayrışması (fermantasyonu, ihtimarı) sırasında çıkardıkları enerjiden, bir ocak veya sobanın baca borusunu yastık içinden geçirip, çeşitli sıvı (mazot, gaz, hafif veya ağır yağ), gaz (havagazı, doğalgaz) veya katı (odun, linyit, taş kömürü) gibi yakıt maddelerini yakarak elde edilen enerjiden, elektrik enerjisinden, sıcak havadan (herhangi bir şekilde ısıtılmış havanın yastığa verilmesinden), kalorifer ısıtmasından yararlanılır. Ülkemizde en çok, organik madde ayrışması sırasında ortaya çıkan enerji şeklinden yararlanılır. Bu enerji, hem ucuz hem de en basit şekilde kullanma olanağı verir. Taze at gübresi, yaprak, sap, saman, üzüm cibresi, zeytin prinası gibi çeşitli organik maddelerin parçalanıp sıcaklık vermesi için, mikroorganizma faaliyetinin başlaması ve devam etmesi gerekir. Mikroorganizma faaliyetinin yeteri kadar ve sürekli olması, ortamdaki organik maddelerin nem, hava (oksijen) ve besin maddesi içeriğine bağlıdır. Bu yüzden materyal kuru ise % 70-80 oranında suyla ıslatılır. Besin maddesi azlığı söz konusu olursa materyal içine ticari azotlu gübrelerden üre, amonyum nitrat vb. verilir. Başlangıç sıcaklığını temin etmek üzere biraz sönmemiş kireç (CaO) katılır. Materyal 120-180 cm yüksekliğinde yığılır. Bir müddet sonra, yığının içindeki sıcaklık yükselmeye başlar ve 4-5 gün sonra yığın bir kez aktarılır. Termometre ile sıcaklık ölçülür, eğer sıcaklık 60-80oCye gelmiş ise materyal yastıklara doldurulur. Henüz istenen sıcaklığa gelmemiş ise nemi kontrol edilip, kuru ise su vererek bir kez daha aktarılır
Materyal iyice bastırılarak, yastık uzun süre kullanılacaksa ve bulunduğumuz yerde ve zamanda sıcaklık düşükse, 60-80 cm kalınlığında, yok kısa süre kullanılacaksa ve çevre fazla soğuk değilse, 40-60 cm kalınlığında doldurulur. Üzerine, tohum ekip fide elde edilecekse 10-15 cm kalınlığında, sebze yetiştiriciliği yapılacaksa 15-25 cm harç konur. Değişik harç reçeteleri vardır. Bu reçeteler içinde en çok kullanılanı, bir kısım yanmış elenmiş ahır gübresi, bir kısım bahçe toprağı ve bir kısım ince dere kumudur. Ayrıca bu harcın içine 2:1:2 veya 2:1:1 oranında NPK ticaret gübresi, metreküpe 10-15 kg kadar karıştırılabilir. Harç pHının 6,5-7,5 arasında olması istenir. Harcın pHı ölçülüp, düşükse harç asit reaksiyonlu olduğundan biraz kireç, yok eğer yüksekse bazik olduğundan biraz fosforlu gübre ilave edilir ve nötr seviyeye getirilir. Harç hazırlandıktan sonra yastığa konur ve yastığın üzerine camlı veya plastik örtülü çerçeveleri yerleştirilir. Çerçeveler, ülkemizde tek kanat 80x150 cm, çift kanat 120x150 cm boyutlarındadır. Hollandada çerçevelerin boyutları standart hale getirilmiş olup, üç adettir.
Yastığa doldurulmak üzere hazırlanmış taze at gübresi ve saman karışımı
Bunlar:
11521 DIN : Tek bölmeli çerçevedir. Çerçevenin dış boyut 80x150 cm, camların boyutu tek parça 73x143 cmdir. Kayıtsız (bölmesiz) ve macunsuzdur
11522 DIN : İki bölmeli, dolaysıyla ortadan bir kayıtlı ve macunsuz bir çerçevedir. Çerçevenin boyutu 100x150 cm, cam boyutu tek parça 46x143 cmdir.
11523 DIN : Üç bölmeli ve iki kayıtlı bir çerçevedir. Çerçevenin boyutu 102x150 cm, cam boyutu 32x30 cm ve camlar kiremit gibi üst üste bindirilmiştir. Bu çerçevede camların tutturulması için macun kullanılır.
Yumuşak plastik örtüler ucuz ve hafif olduklarından ve camlar gibi çabuk kırılmadıklarından (ancak plastikler de yırtılabilir) aynı çerçeve boyutlarına tek veya çift kat gerilmektedir. Sert plastikler cam gibi takılmaktadır.
Yastık, çerçeveler örtülmüş halde 1-2 gün bekletilir. Bu süre içinde harcın sıcaklığı 20-25oCye ulaşır ve yastık artık tohum ekimine veya fide dikilerek sebze yetiştirmeye uygun hale gelmiştir. Sebzecilikte yöresel yastık tipleri bulunur. Bunlar etek, sırt, sağır ve ocak yastıklarıdır. Etek yastıkları, bahçenin kuzeyini örten duvar veya çitler önüne ve öne doğru % 15 meyilli ve genellikle 1-1,25 m genişlikte hazırlanan bir nevi soğuk yastıktır. Sırt yastıkları, meyilli arazilerde kurulu ve yapılışı etek yastıklara benzer. Sağır yastıkların hazırlanması biraz zor olduğundan fazla yaygın değildir. 60-80 cm derinliğinde açılan çukurlar içine parçalanmaya başlamış organik maddeler konur. Üzerine 10-15 cm harç serilir. Bu yastığın biraz değişik bir şekli Dicle ve Fırat nehri yataklarında karpuz üretimi için yapılan yastıklardır. Yastıklar 10-20 cm genişlikte ve 100-120 cm derinlikte açılır ve içine önce 20-25 cm yanmış güvercin ve tavuk gübresiyle takviye edilmiş harç konur. Karpuz tohumları ekilir. Bitkiler büyüdükçe çukur içine harç konarak boğaz doldurulur ve bitkiler toprak yüzüne çıkıncaya kadar devam edilir. Böylece karpuzları çok derinde ve besili bir ortamda, bol miktarda kök oluşturması sağlanır. Karpuz bitkileri, su ve besin maddesi sıkıntısı çekmez ve o yörenin kendine has, bir tanesi 30-50 kga kadar ulaşan karpuzları elde edilir. Ocak yastıklar, direkt sebze üretiminde kullanılır. Arazi üzerinde yetiştirilecek sebzenin aralık ve mesafe ölçülerine göre 20-40 genişliğinde ve 10-20 cm derinliğinde, yanmış gübre ile toprağın karıştırılarak hazırlandığı ocaklardır. Bu ocaklara fasulye, kavun, hıyar, karpuz gibi sebzelerin tohumları ekilir.
Alçak sistemler, normal vaktinde yetiştiriciliğin başında veya sonunda iklim koşullarının fazla sert olmadığı zamanlarda veya yerlerde ilk veya son turfanda ürünü elde etmeyi amaçlamıştır. Bu yüzden de bu yetiştiriciliğe Turfanda Sebzecilik adı verilmiştir. Turfanda sebzecilik yerini zamanla yüksek sistemlerdeki seracılığa bırakmıştır. Günümüzde, sebzelerin açıkta ve yüksek sistemler içinde yıl boyunca üretilmesiyle, ürünlerin erken veya geç çıktıkları dönemler artık kalmamış ve turfandacılık veya turfanda sebzecilik değerini yitirmiştir. Gene de ulaşım ve nakliye engeli bulunan bazı küçük yerleşim birimlerinde, kısmi turfandacılıktan bahsedilmektedir. Alçak sistemler basit örtülerdir ve bu örtülerin gerçekleştirilmesi için değişik basit konstrüksiyonlar kullanılır. Bunların yükseklikleri 0-120 cm arasında değiştiğinden, insanın içine girip, çalışması mümkün değildir. İşçilerin bitkilere yapacağı bakım çalışmalarında, örtüyü açmaları gerekir. Örtü içinde, özel iklimlendirme sistemleri bulunmaz. Sadece kapalı örtünün verdiği iklim değişikliğinden yararlanılır. Nitekim örtülerle yaratılan kapalı alanda, dış sıcaklığa göre 1-5 derece arasında yüksek sıcaklık bulunabilir ve sebzeleri dışarıda meydana gelecek eksi birkaç derece düşük sıcaklıklara ve kısacası kısa süreli dona karşı kısmen korur. Daha düşük sıcaklığı olan yerlerde ve zamanlarda kullanımı mümkün olmaz. Alçak sistemler, değişik şekillerde oluşur. Bunlar toprak üstü örtüleri, bitki üstü örtüleridir. Bitki üstü örtüleri külah, tünel, kasa ve yastıklardır.
Toprak üstü örtüleri, çeşitli yumuşak plastik örtülerdir. Renkleri beyaz veya siyah olabilir. Ayrıca tek veya iki katlıdır. Toprak üstü örtüleri, daha çok tohum ekiminden sonra kullanılır. Topraktaki sıcaklığını arttırarak, tohumların erken çimlenip, sürmesini sağlar. Ayrıca yabancı otlara karşı da, kısmi koruma meydana getirir. Topraktaki nemin azalmasını ve toprağın kaymak tabakası oluşturmasını önler. Bitkiler toprak yüzüne çıktıklarında, örtülerin görevi genelde biter. Ancak bazı yaprak, kıvırcık salata ve marul gibi sebzelerin üretiminde, bu örtülerin ışık geçirenleri, bitkiler hasat edilinceye kadar üzerinde kalır ve bitki örtüsü görevini de görür.
Bitki üstü örtüleri değişik şekillerde meydana getirilir. Kamış, tahta, demir gibi malzeme kullanılarak veya içi hava ile şişirilerek bir konstrüksiyon oluşturulur. Konstrüksiyonun yüksekliği 120- 150 cme kadar çıkar. Örtü malzemesi, yumuşak ve sert plastikler ve camdan oluşur.
Külah veya bitki şapkaları alçak boylu bitkiler ve özellikle fideler için, tek bitkiyi örtü altına almakta kullanılır. Boyutları, 30-40 cm genişlik ve yüksekliği pek geçmez.
Tüneller, 40-120 cm ve bazen 150 cm yüksekliğinde ve 60-120 cm genişliğinde kamış, ağaç dalları, demir çubukları bükülmesi ve yere çakılmasıyla oluşturulan konstrüksiyon üzerine, yumuşak plastiklerin çekilmesiyle meydana getirilir. Örtüyü açıp kapatmadan, kendiliğinden havalandırma temin etmek için, bazılarının üzerine delikler açılmıştır. Delik bulunmayanlarda, örtünün yan tarafların kaldırılmasıyla havalandırma yapılır. Sulama, karık veya toprak üstünden salma sulama olarak gerçekleştirilir. Son zamanlarda damlama sulamaya yer verilmektedir
Kasalar, (eski adı Balçova kasalarıdır) son yıllarda pahalı olmaları ve kullanım zorluklarından dolayı pek tercih edilmemektedir. Tahta kasalar 40-120 cm genişlikte, 100-500 cm uzunlukta, ön duvarları 20 cm, arka duvarları 40 cm yükseklikte, dolaysıyla tek çatılı ve çatı meyli 30-35oC olan yapıtlardır. Kasalar, doğu batı istikametinde ve çatı güneye bakacak şekilde toprak üstüne oturtulur. Sulama salma veya dökme sulama olarak yapılır. Havalandırma, üst camların açılmasıyla sağlanır.
Yastıklar, çok eskiden olduğu gibi günümüzde de kullanılmakta ve içinde daha çok sebze fideleri üretilmektedir. Eski turfanda sebze yetiştiriciliği sırasında, sebzelerin üretilmesinde de yer almıştır. Bu bakımdan yastıkların amacı:
a. Soğuk zamanlarda yastıklar içinde sebze fidelerini yetiştirmek ve böylece bölgedeki
vejetasyon devresini uzatmak
b. Pazara erken ürün çıkarmak
c. Sebzelerin, tarladaki olgunlaşma zamanlarını kısaltmak ve araziyi daha kısa süre
kullanmak
d. Dış iklim koşullarının sebzeleri, tarlada üretmeye uygun olmadığı zamanlarda, bazı
sebze çeşitlerinin üretimini sağlamaktır.
vejetasyon devresini uzatmak
b. Pazara erken ürün çıkarmak
c. Sebzelerin, tarladaki olgunlaşma zamanlarını kısaltmak ve araziyi daha kısa süre
kullanmak
d. Dış iklim koşullarının sebzeleri, tarlada üretmeye uygun olmadığı zamanlarda, bazı
sebze çeşitlerinin üretimini sağlamaktır.
Yastıklar, sebze bahçesinin özel bir yerine kurulur. Bu yerin seçiminde aşağıdaki kurallara uyulmalıdır.
a. Bahçede kuzey kısmı kapalı bir yer seçilmelidir. Bulunamazsa, kuzeye bir duvar veya
rüzgar kıran yapılmalıdır.
b. Bu yer, gün boyunca direkt güneş ışıklarını almalıdır.
c. Soğuk rüzgarlara karşı korunaklı olmalıdır.
d. Düz veya hafif güneye meyilli olmasında fayda vardır.
e. Taban suyu seviyesi her zaman 1 mden aşağıda bulunmalıdır. Bu sağlanamadığı
takdirde yapay veya suni drenaj yapılmalıdır.
f. Dışardan gelecek, hayvan ve insan zararlamalarına karşı korunaklı olmalıdır.
rüzgar kıran yapılmalıdır.
b. Bu yer, gün boyunca direkt güneş ışıklarını almalıdır.
c. Soğuk rüzgarlara karşı korunaklı olmalıdır.
d. Düz veya hafif güneye meyilli olmasında fayda vardır.
e. Taban suyu seviyesi her zaman 1 mden aşağıda bulunmalıdır. Bu sağlanamadığı
takdirde yapay veya suni drenaj yapılmalıdır.
f. Dışardan gelecek, hayvan ve insan zararlamalarına karşı korunaklı olmalıdır.
Yastıklar, şekil, kuruluş ve ısıtma durumlarına göre sınıflandırılır. Yastıklar şekillerine göre basit ve birleşik yastıklar; kuruluş şekillerine göre sabit ve portatif yastıklar ; ısıtma şekillerine göre de soğuk, ılık ve sıcak yastık çeşitlerine ayrılır.
Basit yastıklar (tek çatılı), doğu-batı doğrultusunda ve çatıları güneye meyilli olacak şekilde kurulur. Çatı bu yüzden gün boyunca güneş ışıklarını alır ve böylece kısmi bir sıcaklık sağlanır (Şekil 19.1). Basit yastıkların genişliği 1,20 m, uzunluğu 3-5-10 mdir. Kuzey duvar yüksekliği 40-45 cm ; güney duvar yüksekliği 15-20 cm olup, iki duvar arasında 15-20 cm yükseklik farkı oluşur. Böylece yastığın çatısı 30-35oC olur. Kış aylarında, meyilli gelen güneş ışıklarının, çatıya dik çarparak yansımadan, yastık içine girmesi ve yastığı ısıtması sağlanır.
Basit yastıklar ve arkada koruyucu duvar
Bileşik yastıklar (beşik çatılı), iki basit yastığın, yüksek duvarlarının arka arkaya getirilip birleştirilmesinden ve aradaki arka duvarların kaldırılıp daha büyük bir alan oluşturulmasından meydana gelir. Bu yastıklarda iki çatı bulunur. Yastıklar kuzey-güney doğrultusunda yerleştirilir ve doğuya bakan çatı sabah, batıya bakan çatı öğleden sonraki güneşi alır. Bileşik yastıkları genişliği 2,40 m, uzunluğu 3-5-10 mdir. Mahya yüksekliği (üst çatı kiriş) 40-70 cm, yan duvar yüksekliği 25-45 cmdir.
Birleşik yastıklar
Portatif yastıklar, bir yerden bir yere taşınabilir ve taşınmayı kolaylaştırmak üzere tahtadan yapılır. Basit yastıklarda boylar 3-10 m, bileşik yastıklarda 3-5 mdir. Tahtadan inşa edildiklerinden ömürleri 5-10 yıldır.
Sabit yastıklar, yeri değiştirilemeyen ve bahçenin belirli bir yerinde duvarları taş, tuğla ve betondan inşa edilir. Basit veya birleşik yastık olarak yapılır.
Soğuk yastıklar, bu yastıklar halk arasında kara yastık olarak bilinir. Daha çok seri ve kışlık sebzelerin fidelerinin elde edilmesinde kullanılır. Ülkemizde soğuk yastıklarda lahana, karnabahar, pırasa, salata, marul, diğer bazı ülkelerde havuç, pırasa, soğan ve sanayi domates fideleri yetiştirilir
Soğuk yastıklar, tarlada uygun bulunan bir yerde, her bir yastık alanı 1,20 m genişlik, 3-10-20 m ve hatta 100 mye varan uzunlukta işaretlenir. Yastıklar arasında 60-80 cm çalışma yolu bırakılır. Her yastık toprağı, 20-30 cm derinlikte güzelce işlenir. Yabancı ot ve taşlar temizlenir, toprak işlenerek küçük zerrelere ayrılır. Üzerine metrekareye 5-10 kg gelecek tarzda çok iyi yanmış ve elenmiş organik gübre (ahır gübresi, şehir atıkları ve yeteri kadar varsa ve ucuzsa torf vb.), toprağın su tutma ve direne gücünü arttırmak üzere perlit (metrekareye 2-5 kg) atılır. Bu maddeler 10-15 cm derinliğinde toprağa karıştırılır ve toprağın üzeri tırmıklanarak düzeltilir. Bu şekilde, soğuk yastık yeri tohum ekimine ve fide dikimine hazırlanmış olur.
Soğuk yastıklarda domates fidesi üretimi
Bazen soğuk yastıkların yerleri 120 cm genişlik ve 3-10 m uzunlukta işaretlenir. İşaretlenen kısım 20-30 cm derinlikte kazılıp toprağı dışarı alınır ve bir çukur oluşturulur. Bu çukur içine % 50 yanmamış taze at gübresi ve % 50 ıslatılmış saman karışımı doldurulup bastırılır. Üzerine çukurdan çıkan toprak organik gübreyle karıştırılıp 10-15 cm yüksekliğinde atılır. İstenirse soğuk yastıkların üzeri plastik tünellerle kaplanabilir. Ancak yastık bu şekliyle soğuk yastık olmaktan çıkar. Ilık veya sıcak yastığa benzer bir duruma sokulmuş olur.
Ilık yastıklar, domates, patlıcan ve biber gibi sebzelerin direkt tohum ekiminden fide elde etmek veya sıcak yastıklarda tohum ekiminden elde olunan fideleri şaşırtmak ve pişkinleştirmek için kullanılır. Ilık yastıklar, fazla soğuk olmayan bölgelerde ve zamanlarda kullanılır. Yastık, çeşitli şekillerde ısıtıldığından üretilecek fideleri ve yetiştirilecek sebzeleri düşük sıcaklıklara karşı korur. Aşağıda sıcak yastıklarda anlatılacak konular ılık yastıklar için de geçerli olduğundan burada daha fazla ayrıntıya girilmemiştir.
Sıcak yastıklar, genelde sebze fidelerinin yetiştirilmesinde ve sebze üretiminde kullanılır. Sıcak yastıkların kuzey tarafı soğuk rüzgarlara karşı çit veya duvarla kapatılmalıdır. Tahtadan, taş ve tuğla duvardan veya son yıllarda ki gibi betondan (beton plakalardan) yapılır. Genişlikleri basit yastıklarda (tek çatılı olanlarda) 1,20m ; birleşik yastıklarda (beşik çatılı olanlarda) 240 m, uzunlukları 5,10,15 m ve sebze yetiştiriciliği yapılanlarda 25 mye kadar çıkar. Basit yastıklarda arka duvar yüksekliği yerden 30-35 cm, ön duvar yüksekliği 15-20 cm ; bileşik yastıklarda mahya yüksekliği yerden 30-50 cm, yan duvarlar 15-20 cmdir. Yastığın ısıtılma şekline göre toprak içi derinliği 80 cme kadar iner.
Yastıkların ısıtılmasında, güneş enerjisinden yararlanma, organik maddelerin ayrışması (fermantasyonu, ihtimarı) sırasında çıkardıkları enerjiden, bir ocak veya sobanın baca borusunu yastık içinden geçirip, çeşitli sıvı (mazot, gaz, hafif veya ağır yağ), gaz (havagazı, doğalgaz) veya katı (odun, linyit, taş kömürü) gibi yakıt maddelerini yakarak elde edilen enerjiden, elektrik enerjisinden, sıcak havadan (herhangi bir şekilde ısıtılmış havanın yastığa verilmesinden), kalorifer ısıtmasından yararlanılır. Ülkemizde en çok, organik madde ayrışması sırasında ortaya çıkan enerji şeklinden yararlanılır. Bu enerji, hem ucuz hem de en basit şekilde kullanma olanağı verir. Taze at gübresi, yaprak, sap, saman, üzüm cibresi, zeytin prinası gibi çeşitli organik maddelerin parçalanıp sıcaklık vermesi için, mikroorganizma faaliyetinin başlaması ve devam etmesi gerekir. Mikroorganizma faaliyetinin yeteri kadar ve sürekli olması, ortamdaki organik maddelerin nem, hava (oksijen) ve besin maddesi içeriğine bağlıdır. Bu yüzden materyal kuru ise % 70-80 oranında suyla ıslatılır. Besin maddesi azlığı söz konusu olursa materyal içine ticari azotlu gübrelerden üre, amonyum nitrat vb. verilir. Başlangıç sıcaklığını temin etmek üzere biraz sönmemiş kireç (CaO) katılır. Materyal 120-180 cm yüksekliğinde yığılır. Bir müddet sonra, yığının içindeki sıcaklık yükselmeye başlar ve 4-5 gün sonra yığın bir kez aktarılır. Termometre ile sıcaklık ölçülür, eğer sıcaklık 60-80oCye gelmiş ise materyal yastıklara doldurulur. Henüz istenen sıcaklığa gelmemiş ise nemi kontrol edilip, kuru ise su vererek bir kez daha aktarılır
Materyal iyice bastırılarak, yastık uzun süre kullanılacaksa ve bulunduğumuz yerde ve zamanda sıcaklık düşükse, 60-80 cm kalınlığında, yok kısa süre kullanılacaksa ve çevre fazla soğuk değilse, 40-60 cm kalınlığında doldurulur. Üzerine, tohum ekip fide elde edilecekse 10-15 cm kalınlığında, sebze yetiştiriciliği yapılacaksa 15-25 cm harç konur. Değişik harç reçeteleri vardır. Bu reçeteler içinde en çok kullanılanı, bir kısım yanmış elenmiş ahır gübresi, bir kısım bahçe toprağı ve bir kısım ince dere kumudur. Ayrıca bu harcın içine 2:1:2 veya 2:1:1 oranında NPK ticaret gübresi, metreküpe 10-15 kg kadar karıştırılabilir. Harç pHının 6,5-7,5 arasında olması istenir. Harcın pHı ölçülüp, düşükse harç asit reaksiyonlu olduğundan biraz kireç, yok eğer yüksekse bazik olduğundan biraz fosforlu gübre ilave edilir ve nötr seviyeye getirilir. Harç hazırlandıktan sonra yastığa konur ve yastığın üzerine camlı veya plastik örtülü çerçeveleri yerleştirilir. Çerçeveler, ülkemizde tek kanat 80x150 cm, çift kanat 120x150 cm boyutlarındadır. Hollandada çerçevelerin boyutları standart hale getirilmiş olup, üç adettir.
Yastığa doldurulmak üzere hazırlanmış taze at gübresi ve saman karışımı
Bunlar:
11521 DIN : Tek bölmeli çerçevedir. Çerçevenin dış boyut 80x150 cm, camların boyutu tek parça 73x143 cmdir. Kayıtsız (bölmesiz) ve macunsuzdur
11522 DIN : İki bölmeli, dolaysıyla ortadan bir kayıtlı ve macunsuz bir çerçevedir. Çerçevenin boyutu 100x150 cm, cam boyutu tek parça 46x143 cmdir.
11523 DIN : Üç bölmeli ve iki kayıtlı bir çerçevedir. Çerçevenin boyutu 102x150 cm, cam boyutu 32x30 cm ve camlar kiremit gibi üst üste bindirilmiştir. Bu çerçevede camların tutturulması için macun kullanılır.
Yumuşak plastik örtüler ucuz ve hafif olduklarından ve camlar gibi çabuk kırılmadıklarından (ancak plastikler de yırtılabilir) aynı çerçeve boyutlarına tek veya çift kat gerilmektedir. Sert plastikler cam gibi takılmaktadır.
Yastık, çerçeveler örtülmüş halde 1-2 gün bekletilir. Bu süre içinde harcın sıcaklığı 20-25oCye ulaşır ve yastık artık tohum ekimine veya fide dikilerek sebze yetiştirmeye uygun hale gelmiştir. Sebzecilikte yöresel yastık tipleri bulunur. Bunlar etek, sırt, sağır ve ocak yastıklarıdır. Etek yastıkları, bahçenin kuzeyini örten duvar veya çitler önüne ve öne doğru % 15 meyilli ve genellikle 1-1,25 m genişlikte hazırlanan bir nevi soğuk yastıktır. Sırt yastıkları, meyilli arazilerde kurulu ve yapılışı etek yastıklara benzer. Sağır yastıkların hazırlanması biraz zor olduğundan fazla yaygın değildir. 60-80 cm derinliğinde açılan çukurlar içine parçalanmaya başlamış organik maddeler konur. Üzerine 10-15 cm harç serilir. Bu yastığın biraz değişik bir şekli Dicle ve Fırat nehri yataklarında karpuz üretimi için yapılan yastıklardır. Yastıklar 10-20 cm genişlikte ve 100-120 cm derinlikte açılır ve içine önce 20-25 cm yanmış güvercin ve tavuk gübresiyle takviye edilmiş harç konur. Karpuz tohumları ekilir. Bitkiler büyüdükçe çukur içine harç konarak boğaz doldurulur ve bitkiler toprak yüzüne çıkıncaya kadar devam edilir. Böylece karpuzları çok derinde ve besili bir ortamda, bol miktarda kök oluşturması sağlanır. Karpuz bitkileri, su ve besin maddesi sıkıntısı çekmez ve o yörenin kendine has, bir tanesi 30-50 kga kadar ulaşan karpuzları elde edilir. Ocak yastıklar, direkt sebze üretiminde kullanılır. Arazi üzerinde yetiştirilecek sebzenin aralık ve mesafe ölçülerine göre 20-40 genişliğinde ve 10-20 cm derinliğinde, yanmış gübre ile toprağın karıştırılarak hazırlandığı ocaklardır. Bu ocaklara fasulye, kavun, hıyar, karpuz gibi sebzelerin tohumları ekilir.
