Anadolu Selçuklularında Bilim ve Sanat
Bilim:
Türkiye Selçukluları Devletinin siyasi ve ekonomik alanda olduğu gibi bilim ve sanat bakımından da en parlak dönemi I. Alaeddin Keykubad dönemidir. Türkiye Selçukluları zamanında Konya ya yerleşen Muhyiddin Arabi, Türkiye de tasavvufun gelişmesine öncülük etti. Sadreddin Konevi, Arabi nin düşüncelerinin yayılmasını sağladı. Mehmed Ravendi, Kadı Burhaneddin Anevi ve ibn-i Bibi Selçuklu sultanları için tarih yazdılar. Ayrıca XIII yüzyıl Türkiye sinde Urmiyeli Kadı Siraceddin, mantık ve kelam üzerine Metali ül Envar adlı eserini yazdı. Erzincan da yaşayan Muvaffakuddin Abdullatif de tıp, şzik ve felsefe alanlarında eserler verdi. Artuklular, Germiyanoğulları ve Aydınoğulları, kendi bölgelerini önemli bilim ve kültür merkezleri haline getirdiler. Akkoyunlular da bilim hayatının gelişmesine büyük önem vermişler,
pek çok bilgin ve sanatçıyı ülkelerine toplayıp korumuşlardır. idris-i Bitlisi, Bekr-i Tihrani, Mahmud Can, Celaleddin Devvani, Fazlullah bin Ruzbehan ve Ali Kuşçu Akkoyunluların himayesinde pek çok eser yazdılar.
Sanat:
Türkiye Selçukluları ve beylikler döneminde; Türk sanatı görülmedik bir canlılık kazandı.Genellikle vakıf olarak yapılan Selçuklu mimari eserleri, dini ve sivil mimari olmak üzere iki grupta incelenebilir.
Dini Mimari:
Camiler, mescidler, medreseler, kümbetler ve külleyeler bu gruba girer. Konya ve Niğde deki Alaeddin Camileri ile Sivas ve Malatya Ulu Camileri çok sütunlu camilere örnektir. Ayrıca Saltuklardan Erzurum Ulu Camii, Mengüceklilerden Divriği Ulu Camii, Artuklulardan Ulu Camii o dönemden kalma eserlerdir.
ikinci tip camiiler, ağaç direkler üzerine oturtulmuş zengin süslemeli, ahşap camilerdir. Selçuklu mescitleri tek kubbeli, bir kaçı düz çatılı yapılardır. Medreseler hemen hemen her şehirde vardı. Burada akli ve nakli bilimler okutulmaktaydı. Anadolu da bilenen en eski medrese Danişmentli Yağıbasan tarafından yaptırılan Tokat ve Niksar Yağıbasan Medreseleridir. Günümüze kadar gelen medreselerden bazıları şunlardır; Konya da Karatay ve ince Minareli Medrese, Sivas ta şifaiye medresesi, Gök Medrese, Buruciye Medresesi, Çifte Minareli Medrese, Kayseri de Hond Hatun ve Hatuniye Medreseleri, Afyon un Çay ilçesinde Çay Medresesi, Kırşehir de Caca Bey Medresesi. Selçuklu mimarisinde türbelerinde önemli bir yeri vardır. Bunlardan dört duvarının üzeri kubbeyle örtülenlerine türbe, silindirik veya çokgen gövdeli, konik yada piramit çatıyla örtülü olanlarına da kümbet adı verilirdi. Kısacası bunlar mezar anıtlardır. Bunların en önemlileri; Erzurum Emir Saltuk, Divriği Site Melik, Kayseri Melik Danişment Gazi ve Döner Kümbet, Konya II. Kılıç Arslan, Niğde Hüdavend Hatun, Sivas izzettin Keykâvus, Tercan Mama Hatun kümbetleridir.
Türkiye Selçuklularından günümüze kalan mimari eserlerden biri de külliyelerdir. Külliye camii ile birlikte kurulan medrese, kütüphane ve hastane gibi yapıların bütününe denir. Selçukluların ilk külliyesi Kayseri Hond Hatun Külliyesidir. ikinci Selçuklu külliyesi ise yine Kayseri de Hacı Kılıç Külliyesidir. Anadolu nun en eski külliyesi Mengücekliler tarafında yaptırılan Divriği Külliyesidir. Dini mimarinin bir diğer örneği de tekke ve zaviyelerdir. XIII. yüzyıldan kalma en ünlü dini yapılar arasında Konya da Sırçalı Sultan Miskinler Tekkesi ve Konya Sahip Ata Hankâhı ile Tokat Sünbül Baba ve Halifet Gazi Zaviyesidir.
Sivil Mimari:
Sivil mimarinin en güzel örneklerinin başında köşk ve saraylar gelmektedir. Kayseri yakınında Argıncık ta Haydar Bey Köşkü, Erkilet tepesinde Hızır ilyas Köşkü ve Diyarbakır ın içkalesinde Artuklu Sarayı kesme taşlardan yapılmış bu döneme ait yapılardır. Selçuklu saltanatının gücünü ve yönetim anlayışını gösteren önemli kuruluşlarda biri de kervansaraylardır. Bunlar yolların emniyetini sağlamak, ticaret hayatını
canlandırmak ve insanların yolculuğunu kolaylaştırmak anlayışı ile yapılmıştır. Anadolu da ilk kervansaray II. Kılıç Arslan döneminde yaptırılan Aksaray-Kayseri yolu üzerindeki Alay Han dır. Antalya- Isparta yolu üzerindeki Evdir Han, Konya- Aksaray yolu üzerindeki Sultan Hanı, Kayseri-Sivas yolu üzerindeki Sultan Hanı ve Antalya- Alanya yolu üzerindeki Alaca Han diğer önemli hanlardır. O dönemin önemli mimari eserlerinden biride darüşşifalardır. Darrüşşifa veya şifahane denilen bu yapılar günümüzün hastahaneleridir. Darüşşifalardan bazıları şunlardır; Kayseri de Çifte Medrese denilen yapılar ile Gevher Nesibe ve Gıyasiye Darüşşifaları, Sivas ta I. Keykavus şifahanesi, Tokat ta Gök Medrese ve Divriği de Kaleler, surlar ve köprüler de sivil mimarinin örneklerindendir. şehirlerin yüksek yerlerine yapılan kale ve surların bazıları günümüze kadar gelebilmiştir. Köprülerin ilk örnekleri Artukluların hüküm sürdükleri Güney Doğu Anadolu dadır. Selçuklular ve Beylikler döneminde süsleme, çinicilik, halıcılık ve el sanatları son derece gelişmişti. Morco Polo (XIII. yüzyıl) ve ibni Batuta nın (XIV. yüzyıl) eserlerinde Anadolu da
halı dokuma sanatının ileri düzeyde olduğu ve halı ihraç edildiği belirtilmektedir. Selçuklularda hat, tezhip, minyatür ve çinicilikte gelişmişti.
Çiniler:
Yüzeyleri süslemek için kullanılan pişmiş balçık topraktan yapılanmyüzü sırlı levhalardır. Kitap sanatlarının en önemlileri hat, tezhip ve cilt sanatıdır. Minyatür, resim sanatının rağbet görmemesinden dolayı önemli gelişme göstermiştir.
Bilim:
Türkiye Selçukluları Devletinin siyasi ve ekonomik alanda olduğu gibi bilim ve sanat bakımından da en parlak dönemi I. Alaeddin Keykubad dönemidir. Türkiye Selçukluları zamanında Konya ya yerleşen Muhyiddin Arabi, Türkiye de tasavvufun gelişmesine öncülük etti. Sadreddin Konevi, Arabi nin düşüncelerinin yayılmasını sağladı. Mehmed Ravendi, Kadı Burhaneddin Anevi ve ibn-i Bibi Selçuklu sultanları için tarih yazdılar. Ayrıca XIII yüzyıl Türkiye sinde Urmiyeli Kadı Siraceddin, mantık ve kelam üzerine Metali ül Envar adlı eserini yazdı. Erzincan da yaşayan Muvaffakuddin Abdullatif de tıp, şzik ve felsefe alanlarında eserler verdi. Artuklular, Germiyanoğulları ve Aydınoğulları, kendi bölgelerini önemli bilim ve kültür merkezleri haline getirdiler. Akkoyunlular da bilim hayatının gelişmesine büyük önem vermişler,
pek çok bilgin ve sanatçıyı ülkelerine toplayıp korumuşlardır. idris-i Bitlisi, Bekr-i Tihrani, Mahmud Can, Celaleddin Devvani, Fazlullah bin Ruzbehan ve Ali Kuşçu Akkoyunluların himayesinde pek çok eser yazdılar.
Sanat:
Türkiye Selçukluları ve beylikler döneminde; Türk sanatı görülmedik bir canlılık kazandı.Genellikle vakıf olarak yapılan Selçuklu mimari eserleri, dini ve sivil mimari olmak üzere iki grupta incelenebilir.
Dini Mimari:
Camiler, mescidler, medreseler, kümbetler ve külleyeler bu gruba girer. Konya ve Niğde deki Alaeddin Camileri ile Sivas ve Malatya Ulu Camileri çok sütunlu camilere örnektir. Ayrıca Saltuklardan Erzurum Ulu Camii, Mengüceklilerden Divriği Ulu Camii, Artuklulardan Ulu Camii o dönemden kalma eserlerdir.
ikinci tip camiiler, ağaç direkler üzerine oturtulmuş zengin süslemeli, ahşap camilerdir. Selçuklu mescitleri tek kubbeli, bir kaçı düz çatılı yapılardır. Medreseler hemen hemen her şehirde vardı. Burada akli ve nakli bilimler okutulmaktaydı. Anadolu da bilenen en eski medrese Danişmentli Yağıbasan tarafından yaptırılan Tokat ve Niksar Yağıbasan Medreseleridir. Günümüze kadar gelen medreselerden bazıları şunlardır; Konya da Karatay ve ince Minareli Medrese, Sivas ta şifaiye medresesi, Gök Medrese, Buruciye Medresesi, Çifte Minareli Medrese, Kayseri de Hond Hatun ve Hatuniye Medreseleri, Afyon un Çay ilçesinde Çay Medresesi, Kırşehir de Caca Bey Medresesi. Selçuklu mimarisinde türbelerinde önemli bir yeri vardır. Bunlardan dört duvarının üzeri kubbeyle örtülenlerine türbe, silindirik veya çokgen gövdeli, konik yada piramit çatıyla örtülü olanlarına da kümbet adı verilirdi. Kısacası bunlar mezar anıtlardır. Bunların en önemlileri; Erzurum Emir Saltuk, Divriği Site Melik, Kayseri Melik Danişment Gazi ve Döner Kümbet, Konya II. Kılıç Arslan, Niğde Hüdavend Hatun, Sivas izzettin Keykâvus, Tercan Mama Hatun kümbetleridir.
Türkiye Selçuklularından günümüze kalan mimari eserlerden biri de külliyelerdir. Külliye camii ile birlikte kurulan medrese, kütüphane ve hastane gibi yapıların bütününe denir. Selçukluların ilk külliyesi Kayseri Hond Hatun Külliyesidir. ikinci Selçuklu külliyesi ise yine Kayseri de Hacı Kılıç Külliyesidir. Anadolu nun en eski külliyesi Mengücekliler tarafında yaptırılan Divriği Külliyesidir. Dini mimarinin bir diğer örneği de tekke ve zaviyelerdir. XIII. yüzyıldan kalma en ünlü dini yapılar arasında Konya da Sırçalı Sultan Miskinler Tekkesi ve Konya Sahip Ata Hankâhı ile Tokat Sünbül Baba ve Halifet Gazi Zaviyesidir.
Sivil Mimari:
Sivil mimarinin en güzel örneklerinin başında köşk ve saraylar gelmektedir. Kayseri yakınında Argıncık ta Haydar Bey Köşkü, Erkilet tepesinde Hızır ilyas Köşkü ve Diyarbakır ın içkalesinde Artuklu Sarayı kesme taşlardan yapılmış bu döneme ait yapılardır. Selçuklu saltanatının gücünü ve yönetim anlayışını gösteren önemli kuruluşlarda biri de kervansaraylardır. Bunlar yolların emniyetini sağlamak, ticaret hayatını
canlandırmak ve insanların yolculuğunu kolaylaştırmak anlayışı ile yapılmıştır. Anadolu da ilk kervansaray II. Kılıç Arslan döneminde yaptırılan Aksaray-Kayseri yolu üzerindeki Alay Han dır. Antalya- Isparta yolu üzerindeki Evdir Han, Konya- Aksaray yolu üzerindeki Sultan Hanı, Kayseri-Sivas yolu üzerindeki Sultan Hanı ve Antalya- Alanya yolu üzerindeki Alaca Han diğer önemli hanlardır. O dönemin önemli mimari eserlerinden biride darüşşifalardır. Darrüşşifa veya şifahane denilen bu yapılar günümüzün hastahaneleridir. Darüşşifalardan bazıları şunlardır; Kayseri de Çifte Medrese denilen yapılar ile Gevher Nesibe ve Gıyasiye Darüşşifaları, Sivas ta I. Keykavus şifahanesi, Tokat ta Gök Medrese ve Divriği de Kaleler, surlar ve köprüler de sivil mimarinin örneklerindendir. şehirlerin yüksek yerlerine yapılan kale ve surların bazıları günümüze kadar gelebilmiştir. Köprülerin ilk örnekleri Artukluların hüküm sürdükleri Güney Doğu Anadolu dadır. Selçuklular ve Beylikler döneminde süsleme, çinicilik, halıcılık ve el sanatları son derece gelişmişti. Morco Polo (XIII. yüzyıl) ve ibni Batuta nın (XIV. yüzyıl) eserlerinde Anadolu da
halı dokuma sanatının ileri düzeyde olduğu ve halı ihraç edildiği belirtilmektedir. Selçuklularda hat, tezhip, minyatür ve çinicilikte gelişmişti.
Çiniler:
Yüzeyleri süslemek için kullanılan pişmiş balçık topraktan yapılanmyüzü sırlı levhalardır. Kitap sanatlarının en önemlileri hat, tezhip ve cilt sanatıdır. Minyatür, resim sanatının rağbet görmemesinden dolayı önemli gelişme göstermiştir.
