Bitki Anatomisi - Çiçek
Tohumlu bitkilerin üreme organı olan çiçeğin görevi, aynı bitkinin bütün özel liklerini taşıyan yeni bitkilerin gelişeceği to humları üretmektir. Bu nedenle, çiçekleri incelerken organın bu temel görevini hiçbir zaman unutmamak gerekir. Nitekim bazı bitkilerin, örneğin atatürkçiçeğinin çiçek san dığımız bölümleri bu anlamda gerçek birer çiçek değildir; ortada kümelenmiş küçük sarı çiçekleri çevreleyen parlak kırmızı renkli özel yapraklardır. Bürgü ya da brakte denen ve ilk bakışta çiçeği andıran bu biçim değiştirmiş yapraklara daha başka birçok bitkide rast lanır.
Bir botanikçi gözüyle çiçek, tohum üreti miyle ilgili bütün organları içeren karmaşık bir yapıdır; dolayısıyla yalnızca tohumlu bitki lerin çiçeği vardır. Nitekim bitkiler âlemi de kabaca çiçekli ve çiçeksiz bitkiler olarak iki büyük gruba ayrılır. Açıktohumlu bitkilerin çiçeği çok belirgin olmadığından ve bildiğimiz çiçeklere pek benzemediğinden, çiçekli bitki ler dendiğinde daha çok kapalıtohumlular anlaşılır. Yaprakyosunları, ciğeryosunları, kibritotları, atkuyrukları ve eğreltiotları ise çiçeksiz bitkilerdir.
Çiçek dendiğinde hemen herkesin aklına kırlarda, çayırlarda, ormanlarda kendiliğin den yetişen alımlı kır çiçekleri ya da insan eliyle yetiştirilen gösterişli bahçe ve saksı çiçekleri gelir. Oysa "çiçek" terimi yalnızca iri ve renkli taçyaprakları, güzel kokularıyla tanıdığımız süs çiçeklerini kapsamaz; ilk ba kışta çiçeksizmiş gibi gözüken pek çok bitki nin de çiçekleri vardır. Örneğin çayırları kaplayan yeşil otların çoğu ve tarlalarda yetiştirilen buğday, arpa gibi tahıllar da çiçek li bitkilerdir. Hepsininki badem, kayısı, kiraz gibi meyve ağaçlarınınki kadar alımlı olma makla birlikte, bütün
öbür ağaç ve çalılar da çiçek açar. Meşe ağacının pek göze çarpma yan küçük, yeşil tırtılları ya da akçaağaçlann minicik sarımsı salkımları birer çiçektir ve hepsinin görevi tohum üreterek bitkinin soyu nu sürdürmesini sağlamaktır.
Bir Çiçeğin Bölümleri
En dışta, çanak yaprakların birleşmesiyle oluşan ve gerçekten bir çanağı andıran çanak bölümü bulunur. Çanak yapraklar genellikle yeşil renklidir ve çiçek henüz tomurcuk durumundayken içte katlanmış halde bulunan taç yaprakların çevresini sararak koruyucu bir örtü oluşturur. Çanak yapraklar yüksükotunda olduğu gibi birleşerek kaynaşmış ya da düğünçiçeğindeki gibi ayrı ayrı olabilir.
Çanağın içinde taç yaprakların oluşturduğu taç bölümü yer alır. Taç yapraklar da düğünçiçeğinde olduğu gibi birbirinden ayrı, yapı olarak birbirinden çok farklıdır. Gene de düğünçiçeği ve yüksükotu gibi tipik bir çiçek te bu dört bölüm açıkça görülebilir.
Taç yapraklar genellikle bir çiçeğin en göze çarpan, en renkli bölümüdür ve birçok kişi çiçekleri taç yapraklarının sayısına, biçimine ve rengine bakarak tanır. Oysa bazen bu görünüm yanıltıcı olabilir; örneğin nergislerin dıştaki sarı renkli "taç yaprakları" aslında iyice irileşmiş, renkli çanak yapraklardır.
Tacın içinde sayıları iki ile birkaç yüz arasında değişebilen erkek organlar dizilidir. Çiçek tozlarını üreten bu organlar ipçik ya da telcik denen ince bir sap ile bu sapın tepesin deki bir başçıktan, yani çiçek tozu kesesinden oluşur.
Çiçeğin en ortasında meyve yapraklarından (karpellerden) oluşmuş tek ya da birkaç tane dişi organ bulunur. Her dişi organın en üst bölümünde bir tepecik, bunun altında tepeci ği taşıyan bir boyuncuk ve en dipte tohumtaslaklarını barındıran şişkince bir yumurtalık vardır. Erkek organlardan gelen çiçek tozları, yüzeyi yapışkan bir sıvıyla kaplı olan tepeciğe konar, sonra boyuncuk kanalıyla dipteki yu murtalığa ulaşır. Bu yapışkan sıvının çok önemli bir işlevi vardır; çünkü çiçek tozları boyuncuğun altındaki yumurtalığa ulaşmadık ça buradaki tohum taslaklarını dölleyemez. Ancak bu dişi ve erkek üreme hücreleri birleştiğinde tohum taslağı tohuma dönüşür; bu tohum toprağa düşerek çimlendiğinde de bitkinin küçük bir kopyası olan yeni bir bitki gelişebilir.
Çiçek tozlarının erkekorgandan dişiorgana taşınmasına tozlaşma denir. Çiçektozları rüz gârla, böceklerle, kuşlarla ya da başka hay vanlarla, hatta bazı su bitkilerinde suyun akıntısına kapılarak bir çiçekten öbürüne taşınır.
Tohum Nasıl Oluşur?
Çiçek tozları tepeciğin üstüne konduktan son ra büyümeye başlar ve her çiçek tozu taneciği, yani erkek üreme hücresi kök gibi ince bir borucuk geliştirerek dişiorganın boyuncuğundan yumurtalığa doğru uzatır. Bu borucuklardan her birinin içinde iki tane çekirdek vardır. Borucuk uzayarak yumurtalığa ulaştığında kopar ve içindeki hücre çekirdekleri serbest kalır. Böylece çekirdeklerden biri yumurta lıktaki bir tohum taslağının yumurta hücresiy le birleşerek tohumu, öbür çekirdek de aynı tohumtaslağındaki başka bir hücreyle birleşe rek tohumun çimlenmesi için gerekli besin deposunu oluşturur. Bu olaya döllenme de nir. Demek ki, erkek ve dişi eşey hücrelerinin birleşmesiyle oluşan her tohumda bir bitki embriyonu ve gelişecek yeni bitkinin kök salıncaya kadar beslenmesine yetecek ölçüde besin deposu vardır. Bu tohumun üstü fasulye tanesinde olduğu gibi ince bir zarla ya da kiraz çekirdeğinde olduğu gibi odunsu ve sert bir kabukla örtülüdür (bak. Tohum).
Tozlaşma konusunda unutulmaması gere ken en önemli nokta, her bitkinin yalnız kendi türünden bir bitkiyi dölleyebileceğidir. Eğer bir bitkinin çiçek tozları başka türden bir bitkinin örneğin buğdayın çiçek tozları bir elma ağacının çiçeklerine taşınırsa ağaç elma vermez.
Tohumlar gelişirken, bunları barındıran yumurtalık da değişime uğrayarak bir meyve ye dönüşür. Meyve çok çeşitli yöntemlerle tohumların daha uzak bir alana yayılmasını sağlar; böylece bütün tohumlar anaç bitkinin dibine düşerek onun besinini bölüşmemiş olur.
Çiçeklerin Sınıflandırılması
Botanikçiler çiçekli bitkileri çiçeklerinin özelliklerine göre sınıflandırırlar:
Bitkilerin sınıflandırılarak familya, cins ve türlere ayrılmasında çiçeğin yapısı, yani çeşitli bölümlerinin nasıl bir düzen içinde yerleştiği çok önemlidir. Oysa çiçeğin rengi ve büyüklü ğü iklime, toprağın bileşimine ve öbür çevre koşullarına bağlı olarak değişebildiği için sı nıflandırmada fazla önem taşımaz. Bu yüzden bitkilerin sınıflandırılmasında botanikçilere yardımcı olan en önemli ayrıntılar çanak yaprakların, taçyaprakların, erkekorganların ve dişiorganların sayısı ile düzenleniş biçimidir.
Çiçeklerin çiçek sapı üzerindeki konumu da sınıflandırma açısından önemli özelliklerden biridir; çünkü çiçeklerin yerleşme biçimi he men her bitkide değişir. Örneğin menekşe ve nergiste her sapın ucunda tek bir çiçek açar. Oysa elma ağacı ve hüsnüyusuf gibi bazı bitkilerde çiçekler sapların tepesinde kümeler halinde bulunur. "Çiçek durumu" denen bu kümelenmenin değişik biçimleri vardır. Örne ğin yüksükotu ve aslanağzı gibi bazı bitkilerin çiçekleri kısa birer sapla ana eksene bağlana rak salkımlar oluşturur. Buğdayda ana eksene sapsız bağlanan çiçekler başak denen sık bir salkım biçimindedir. Maydanoz gibi bazı bit kilerde ise çiçekler sapın tepesinde şemsiye biçiminde kümelenir.
Çok sayıda küçük çiçeğin bir araya gelerekbileşikgiller (Compositae) familyasında top lanmıştır. Bu bitkilerde tek bir çiçek gibi görünen yapı, aynı çiçektablasının üzerinde özel bir düzene göre yerleşmiş yüzlerce küçük çiçekten oluşan bir çiçekler topluluğudur. Bir papatyayı yakından incelerseniz, çiçek başı nın ortasında sarı bir küme, çevresinde de taçyaprakları andıran beyaz yapraklar görür sünüz. Aslında ortadaki yoğun kümede yüz lerce minicik sarı çiçek bir araya toplanmıştır; bunlara tüpsü çiçek denir. Tüpsü çiçekleri çevreleyen beyaz yapraklardan her biri de birer dilsi çiçektir. Bileşikgillerdeki bu çiçek yapısı tozlaşmayı çok kolaylaştırır. Bir arının tam açılmış bir papatya çiçeği üzerinde dolaşırken bu minicik çiçekçiklerden pek çoğunu tozlaştırmaması hemen hemen olanaksızdır.
Çiçeklerin Yararları
Çağımızda fabrikalarda yapay olarak üretilen kokular giderek doğal çiçek kokularının yeri ni almaktaysa da, çiçekler bugün bile parfüm sanayisinin önemli hammaddeleridir. Lavan ta, kekik ve biberiye esansı ile gülyağı büyük ölçüde bu bitkilerin çiçeklerinden elde edilir. Haşhaştan elde edilen afyon tıpta kullanılan güçlü bir uyuşturucudur. Safran çiçeklerinden sarı renkli bir boyarmadde elde edilir. Baha rat olarak kullanılan tarçın da tropik bir ağacın çiçek tomurcuklarıdır. Çok değerli bir besin olan balı arılar çiçeklerin balözünden yaparlar. Alımlı renkleri, görünümleri ve kokularıyla doğayı güzelleştirmeleri bir yana, eğer çiçekler olmasaydı insanın en önemli besin kaynaklarından olan meyve ve tohum lar da olmazdı.
Tohumlu bitkilerin üreme organı olan çiçeğin görevi, aynı bitkinin bütün özel liklerini taşıyan yeni bitkilerin gelişeceği to humları üretmektir. Bu nedenle, çiçekleri incelerken organın bu temel görevini hiçbir zaman unutmamak gerekir. Nitekim bazı bitkilerin, örneğin atatürkçiçeğinin çiçek san dığımız bölümleri bu anlamda gerçek birer çiçek değildir; ortada kümelenmiş küçük sarı çiçekleri çevreleyen parlak kırmızı renkli özel yapraklardır. Bürgü ya da brakte denen ve ilk bakışta çiçeği andıran bu biçim değiştirmiş yapraklara daha başka birçok bitkide rast lanır.
Bir botanikçi gözüyle çiçek, tohum üreti miyle ilgili bütün organları içeren karmaşık bir yapıdır; dolayısıyla yalnızca tohumlu bitki lerin çiçeği vardır. Nitekim bitkiler âlemi de kabaca çiçekli ve çiçeksiz bitkiler olarak iki büyük gruba ayrılır. Açıktohumlu bitkilerin çiçeği çok belirgin olmadığından ve bildiğimiz çiçeklere pek benzemediğinden, çiçekli bitki ler dendiğinde daha çok kapalıtohumlular anlaşılır. Yaprakyosunları, ciğeryosunları, kibritotları, atkuyrukları ve eğreltiotları ise çiçeksiz bitkilerdir.
Çiçek dendiğinde hemen herkesin aklına kırlarda, çayırlarda, ormanlarda kendiliğin den yetişen alımlı kır çiçekleri ya da insan eliyle yetiştirilen gösterişli bahçe ve saksı çiçekleri gelir. Oysa "çiçek" terimi yalnızca iri ve renkli taçyaprakları, güzel kokularıyla tanıdığımız süs çiçeklerini kapsamaz; ilk ba kışta çiçeksizmiş gibi gözüken pek çok bitki nin de çiçekleri vardır. Örneğin çayırları kaplayan yeşil otların çoğu ve tarlalarda yetiştirilen buğday, arpa gibi tahıllar da çiçek li bitkilerdir. Hepsininki badem, kayısı, kiraz gibi meyve ağaçlarınınki kadar alımlı olma makla birlikte, bütün
öbür ağaç ve çalılar da çiçek açar. Meşe ağacının pek göze çarpma yan küçük, yeşil tırtılları ya da akçaağaçlann minicik sarımsı salkımları birer çiçektir ve hepsinin görevi tohum üreterek bitkinin soyu nu sürdürmesini sağlamaktır.
Bir Çiçeğin Bölümleri
- Üstte: Bir çiçekli bitki.
- Ortada: Tek bir çiçeğin boyuna kesiti.
- Altta sağda: Bir çiçeğin başlıca bölümlerinin yerleşimini gösteren şema:
A Çanak yaprak
B Taç yaprak
C Yumurtalık
D Tohum taslakları
E Erkek organ (başçık)
En dışta, çanak yaprakların birleşmesiyle oluşan ve gerçekten bir çanağı andıran çanak bölümü bulunur. Çanak yapraklar genellikle yeşil renklidir ve çiçek henüz tomurcuk durumundayken içte katlanmış halde bulunan taç yaprakların çevresini sararak koruyucu bir örtü oluşturur. Çanak yapraklar yüksükotunda olduğu gibi birleşerek kaynaşmış ya da düğünçiçeğindeki gibi ayrı ayrı olabilir.
Çanağın içinde taç yaprakların oluşturduğu taç bölümü yer alır. Taç yapraklar da düğünçiçeğinde olduğu gibi birbirinden ayrı, yapı olarak birbirinden çok farklıdır. Gene de düğünçiçeği ve yüksükotu gibi tipik bir çiçek te bu dört bölüm açıkça görülebilir.
Taç yapraklar genellikle bir çiçeğin en göze çarpan, en renkli bölümüdür ve birçok kişi çiçekleri taç yapraklarının sayısına, biçimine ve rengine bakarak tanır. Oysa bazen bu görünüm yanıltıcı olabilir; örneğin nergislerin dıştaki sarı renkli "taç yaprakları" aslında iyice irileşmiş, renkli çanak yapraklardır.
Tacın içinde sayıları iki ile birkaç yüz arasında değişebilen erkek organlar dizilidir. Çiçek tozlarını üreten bu organlar ipçik ya da telcik denen ince bir sap ile bu sapın tepesin deki bir başçıktan, yani çiçek tozu kesesinden oluşur.
Çiçeğin en ortasında meyve yapraklarından (karpellerden) oluşmuş tek ya da birkaç tane dişi organ bulunur. Her dişi organın en üst bölümünde bir tepecik, bunun altında tepeci ği taşıyan bir boyuncuk ve en dipte tohumtaslaklarını barındıran şişkince bir yumurtalık vardır. Erkek organlardan gelen çiçek tozları, yüzeyi yapışkan bir sıvıyla kaplı olan tepeciğe konar, sonra boyuncuk kanalıyla dipteki yu murtalığa ulaşır. Bu yapışkan sıvının çok önemli bir işlevi vardır; çünkü çiçek tozları boyuncuğun altındaki yumurtalığa ulaşmadık ça buradaki tohum taslaklarını dölleyemez. Ancak bu dişi ve erkek üreme hücreleri birleştiğinde tohum taslağı tohuma dönüşür; bu tohum toprağa düşerek çimlendiğinde de bitkinin küçük bir kopyası olan yeni bir bitki gelişebilir.
Çiçek tozlarının erkekorgandan dişiorgana taşınmasına tozlaşma denir. Çiçektozları rüz gârla, böceklerle, kuşlarla ya da başka hay vanlarla, hatta bazı su bitkilerinde suyun akıntısına kapılarak bir çiçekten öbürüne taşınır.
Tohum Nasıl Oluşur?
Çiçek tozları tepeciğin üstüne konduktan son ra büyümeye başlar ve her çiçek tozu taneciği, yani erkek üreme hücresi kök gibi ince bir borucuk geliştirerek dişiorganın boyuncuğundan yumurtalığa doğru uzatır. Bu borucuklardan her birinin içinde iki tane çekirdek vardır. Borucuk uzayarak yumurtalığa ulaştığında kopar ve içindeki hücre çekirdekleri serbest kalır. Böylece çekirdeklerden biri yumurta lıktaki bir tohum taslağının yumurta hücresiy le birleşerek tohumu, öbür çekirdek de aynı tohumtaslağındaki başka bir hücreyle birleşe rek tohumun çimlenmesi için gerekli besin deposunu oluşturur. Bu olaya döllenme de nir. Demek ki, erkek ve dişi eşey hücrelerinin birleşmesiyle oluşan her tohumda bir bitki embriyonu ve gelişecek yeni bitkinin kök salıncaya kadar beslenmesine yetecek ölçüde besin deposu vardır. Bu tohumun üstü fasulye tanesinde olduğu gibi ince bir zarla ya da kiraz çekirdeğinde olduğu gibi odunsu ve sert bir kabukla örtülüdür (bak. Tohum).
Tozlaşma konusunda unutulmaması gere ken en önemli nokta, her bitkinin yalnız kendi türünden bir bitkiyi dölleyebileceğidir. Eğer bir bitkinin çiçek tozları başka türden bir bitkinin örneğin buğdayın çiçek tozları bir elma ağacının çiçeklerine taşınırsa ağaç elma vermez.
Tohumlar gelişirken, bunları barındıran yumurtalık da değişime uğrayarak bir meyve ye dönüşür. Meyve çok çeşitli yöntemlerle tohumların daha uzak bir alana yayılmasını sağlar; böylece bütün tohumlar anaç bitkinin dibine düşerek onun besinini bölüşmemiş olur.
Çiçeklerin Sınıflandırılması
Botanikçiler çiçekli bitkileri çiçeklerinin özelliklerine göre sınıflandırırlar:
- Birçenekliler
- İkiçenekliler
Bitkilerin sınıflandırılarak familya, cins ve türlere ayrılmasında çiçeğin yapısı, yani çeşitli bölümlerinin nasıl bir düzen içinde yerleştiği çok önemlidir. Oysa çiçeğin rengi ve büyüklü ğü iklime, toprağın bileşimine ve öbür çevre koşullarına bağlı olarak değişebildiği için sı nıflandırmada fazla önem taşımaz. Bu yüzden bitkilerin sınıflandırılmasında botanikçilere yardımcı olan en önemli ayrıntılar çanak yaprakların, taçyaprakların, erkekorganların ve dişiorganların sayısı ile düzenleniş biçimidir.
Çiçeklerin çiçek sapı üzerindeki konumu da sınıflandırma açısından önemli özelliklerden biridir; çünkü çiçeklerin yerleşme biçimi he men her bitkide değişir. Örneğin menekşe ve nergiste her sapın ucunda tek bir çiçek açar. Oysa elma ağacı ve hüsnüyusuf gibi bazı bitkilerde çiçekler sapların tepesinde kümeler halinde bulunur. "Çiçek durumu" denen bu kümelenmenin değişik biçimleri vardır. Örne ğin yüksükotu ve aslanağzı gibi bazı bitkilerin çiçekleri kısa birer sapla ana eksene bağlana rak salkımlar oluşturur. Buğdayda ana eksene sapsız bağlanan çiçekler başak denen sık bir salkım biçimindedir. Maydanoz gibi bazı bit kilerde ise çiçekler sapın tepesinde şemsiye biçiminde kümelenir.
Çok sayıda küçük çiçeğin bir araya gelerekbileşikgiller (Compositae) familyasında top lanmıştır. Bu bitkilerde tek bir çiçek gibi görünen yapı, aynı çiçektablasının üzerinde özel bir düzene göre yerleşmiş yüzlerce küçük çiçekten oluşan bir çiçekler topluluğudur. Bir papatyayı yakından incelerseniz, çiçek başı nın ortasında sarı bir küme, çevresinde de taçyaprakları andıran beyaz yapraklar görür sünüz. Aslında ortadaki yoğun kümede yüz lerce minicik sarı çiçek bir araya toplanmıştır; bunlara tüpsü çiçek denir. Tüpsü çiçekleri çevreleyen beyaz yapraklardan her biri de birer dilsi çiçektir. Bileşikgillerdeki bu çiçek yapısı tozlaşmayı çok kolaylaştırır. Bir arının tam açılmış bir papatya çiçeği üzerinde dolaşırken bu minicik çiçekçiklerden pek çoğunu tozlaştırmaması hemen hemen olanaksızdır.
Çiçeklerin Yararları
Çağımızda fabrikalarda yapay olarak üretilen kokular giderek doğal çiçek kokularının yeri ni almaktaysa da, çiçekler bugün bile parfüm sanayisinin önemli hammaddeleridir. Lavan ta, kekik ve biberiye esansı ile gülyağı büyük ölçüde bu bitkilerin çiçeklerinden elde edilir. Haşhaştan elde edilen afyon tıpta kullanılan güçlü bir uyuşturucudur. Safran çiçeklerinden sarı renkli bir boyarmadde elde edilir. Baha rat olarak kullanılan tarçın da tropik bir ağacın çiçek tomurcuklarıdır. Çok değerli bir besin olan balı arılar çiçeklerin balözünden yaparlar. Alımlı renkleri, görünümleri ve kokularıyla doğayı güzelleştirmeleri bir yana, eğer çiçekler olmasaydı insanın en önemli besin kaynaklarından olan meyve ve tohum lar da olmazdı.
