Bütçe ve Bütçe İlkeleri
Bütçe
Belirli bir dönemdeki gelirin nasıl harcanacağının, çeşitli gereksinimlerin önce*likleri dikkate alınarak önceden planlanması*na bütçe yapmak, yapılan bu plana da bütçe denir. Bütçe, gelirin giderler arasında akıllıca bölüştürülmesine yardımcı olur. Bu anlamıyla bir devlet ya da şirket bütçesinden söz edilebi*leceği gibi, bir kişinin ya da ailenin bütçesin*den de söz edilebilir.
Bir aile bütçesi yapılırken aylık ya da yıllık gelir temel alınarak, giderler (kira, beslenme, giyim, ulaşım, eğitim, sağlık, tatil giderleri gibi) buna göre belirlenir.
Şirketler için de bütçe büyük önem taşır. Şirketler aylık, yıllık ya da daha uzun süreler için bütçe yapar. O dönemde elde etmeyi umduğu geliri ve o geliri elde etmek için yapacağı harcamayı (kira, işçi ücretleri, ham*madde, enerji giderleri gibi) planlar. Şirket bütçesinin amacı gelir ve giderlerin, şirketin kârını en yüksek düzeye çıkaracak biçimde düzenlemesidir.
Devlet bütçesi de devletin yapması gereken kamu hizmetlerinin gerektirdiği harcamaların ve bunun için gerekli gelirlerin önceden plan-lanmasıdır. Ama, devlet bütçesi hazırlanırken yapılması gereken giderler (savunma, eğitim, sağlık, genel yönetim, yatırım harcamaları gibi) temel alınır ve bunun için gerekli kaynakların (vergi, borçlanma gibi) sağlanmasına çalışılır.
İster aile, ister şirket, ister devlet bütçesi olsun, bütçe her zaman yaşamsal önem taşır ve insanların yaşayışını temelden etkiler. Bir ailenin, şirketin ya da devletin iyi yönetilip yönetilmediği bütçesine bakarak anlaşılabilir. Aile bireylerinin sağlık, beslenme, eğitim gereksinimlerine az para ayıran, gösterişe yönelik harcamalara öncelik tanıyan bir aile bütçesinde doğru önceliklerin seçildiği söyle*nemez. Bütçesindeki öncelikler doğru olarak belirlenmeyen bir şirketin kârı azalır ve bu yanlışlar sürerse şirket iflas edebilir.
Devlet bütçesi de bütün yurttaşların yaşa*mını büyük ölçüde etkilediği için yaşamsal önem taşır ve bu önemi nedeniyle bütçeyi kimin hazırlayacağı, bütçedeki öncelikleri be*lirleyen kararları kimin alacağı tarih boyunca toplumsal mücadelelere yol açmıştır. 17. yüzyılda İngiltere'de kral ile halkın temsilcisi olan parlamento arasında bütçeyi hazırlama hakkı konusundaki uzun mücadeleyi parla*mento kazanmış ve bütçeyi yapma hakkı kraldan parlamentoya geçmiştir. Demokra*tik ülkelerde bütçe konusunda son söz her zaman parlamentolarındır. Bir hükümetin bütçesi onun nelere öncelik verdiğini, hükü*met . politikalarının kimlere hizmet ettiğini ortaya koyar.
Devlet bütçesindeki giderleri karşılamaya devletin normal geliri olan vergi geliri yet*miyorsa bu tür bütçeye açık bütçe denir. Bütçedeki açık, borçlanarak ya da para basa*rak karşılanır. Açık bütçeler, açığın büyüklü*ğüne göre büyüyen oranda bir enflasyon (hızlı fiyat artışı) nedenidir.
Bütçe İlkeleri
Uzun yılların uygulamaları sonucunda bütçe*lerin hazırlanmasında belirli teknikler ve ilke*ler gelişmiştir. Bunların başlıcaları:
* Genellik,
* Birlik,
* Tahsis edilememe
ilkeleridir.
1. Genellik ilkesi, bütçedeki gelirlerin ve giderlerin ayrı ayrı belirtilmesi, gelirlerin elde edilmesi için yapılan giderlerin, gelirden düşülmemesi ilke*sidir.
2. Birlik ilkesi, devletin bütün gelir ve giderlerinin tek bir bütçe içinde yer almasıdır.
3. Tahsis edilememe ilkesi, belirli gelirlerin be*lirli giderlere ayrılmaması, bütün gelirlerin bir yerde toplanıp, bütün harcamaların oradan karşılanması ilkesidir.
Türkiye'de Bütçe
Türkiye'de bütçe, bakanlar kurulunun hazır*ladığı bütçe önerisinin Türkiye Büyük Millet Meclisi'nce görüşülüp kabul edilmesi yoluyla yapılır. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin kabul ettiği bütçeyi hükümet uygular. Meclis bütçenin uygulanmasını denetler.
Bütçenin hazırlanışında devlet örgütü için*de aşağıdan yukarı bir yol izlenir. Bakanlıklar gereksinimlerini belirleyerek maliye bakanlı*ğına bildirir; maliye bakanlığı kendi bütçesini de ekleyerek bunları birleştirir ve gider bütçe*sini hazırlar. Genel ekonomik durumu değer*lendirerek gelir bütçesini de hazırlar. Bakan*lar kurulu, bunlar üzerinde gerekirse değişik*lik yapar ve meclisin onayına sunar.
Bütçe tasansı mali yılbaşından en az 75 gün önce Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne sunu*lur. Bütçe komisyonunda incelenerek gerekli değişiklikler yapıldıktan sonra genel kurulda oylanarak kabul edilir. Bütçenin kabul edil*memesi durumunda hükümet istifa etmek zorundadır. Bütçe uygulamasını meclis adına Sayıştay denetler. Uygulanması tamamlanan bütçe ile ilgili kesin hesap yasasını hükümet mali yıl sonundan başlayarak en geç yedi ay içinde meclise sunar. Sayıştay'ın incelemeleri sonunda meclise gönderdiği "genel uygunluk bildirisi"ni de dikkate alarak yapılan görüşme sonunda kesin hesap yasasının kabulüyle mec*lisin bütçe üzerindeki denetimi tamamlanır.
