6. Sınıf Canlıların Vücut Yapısı Nasıldır?

Canlıların ortak özelliklerini öğrenmiştiniz. Bunları; hareket, beslenme, büyüme – gelişme, uyartılara tepki gösterme (irkilme), solunum, boşaltım ve üreme olarak sayabiliriz. Bu özelliklere canlılık özellikleri ve bunları yapabilen varlıkla-ra da canlı varlıklar denir. Ancak canlıların geçen yıllarda öğrenmediğiniz bir özellikleri daha vardır. Bu özellik, tüm canlıların birbirine benzer yapı taşlarından oluşmasıdır.


Canlıları oluşturan yapı taşlarına hücre denir. Hayvanlar, bitkiler, mantarlar, mikroskobik canlılar, yani hangi gruptan olursa olsun tüm canlıların vücudu hüc-relerden oluşur. Hücresel yapı canlıların ortak özelliklerinden biridir.

a) Hücrenin Yapısı ve Kısımları

Hücreler çok küçüktür. Bu nedenle onları gözle göremeyiz. Hücreleri görebil-mek ve incelemek için mikroskop kullanmamız gerekir. Mikroskop, gözümüzle göremediğimiz varlıkların görebileceğimiz büyüklükte görüntüsünü oluşturur. Okullarımızdaki mikroskoplar yüzlerce kez büyük görüntüler oluşturabilir.

Mikroskopla bir soğan zarına bakıldığında; yan yana birçok kutucuk görülür. Bu görüntüyle ilk karşılaşan bilim insanı bu kutucukları küçük kapalı odacıklar olarak yorumlayarak hücre adını vermiştir. Canlıların en küçük yapı taşı olan hüc-re de bir canlıdır. Tüm canlılık özelliklerini taşır. Solunum, beslenme, boşaltım ya-par. Kendisine benzer yeni hücreler meydana getirebilir.

b) Hücrenin Temel Kısımları ve Bunların Görevleri

Mikroskopta soğan zarı hücrelerini sınırlayan, birbirinden ayıran çizgiler ola-rak gördüğünüz kısma hücre zarı denir. Zarın içini dolduran kısım sitoplazma adı-nı alır. Sitoplazma homojen bir görünümde değildir. İçinde çeşitli kısımlar fark edilir. Bunlardan en büyük ve belirgin olan kısım hücre çekirdeğidir. Bu kısımlar hücrenin temel kısımlarıdır.

Hücre Zarı

Hücre zarı, çok ince, esnek, canlı, geçirgen bir zardır. Hücreyi dıştan saran, koruyan ve ona şekil veren kısımdır. Su, mineraller, besinler ve oksijen gibi hüc-reye gerekli maddelerin sitoplazmaya girmesini sağlar. Hücrede oluşan zararlı maddelerin, fazla suyun ve karbondioksidin dışarı atılması da hücre zarı yoluyla yapılır. Hücre zarı, seçici geçirgen olduğu için her tür maddenin içeri girmesine ya da dışarı çıkmasına izin vermez.

Hücre zarının özellikleri şöyle sıralanabilir:

✔ Canlıdır.
✔ Esnektir.
✔ Çok incedir. Elektron mikroskobu ile görülebilir.
✔ Üzerinde porlar vardır.
✔ Seçici geçirgendir.
✔ Hareketli bir yapıya sahiptir.
✔ Hücreye şekil verir ve onu dış etkilerden korur.

Sitoplazma

Hücrenin içini dolduran renksiz, yarı saydam bir sıvıdır. Yumurta akı kıvamında yarı akıcıdır. Hücre-de canlılık olayları sitoplazma içinde gerçekleşir. Canlılık olaylarının gerçekleştiği kısımlara organel adı verilir. Sitoplazmada birçok organel bulunur. Or-ganeller, endoplazmik retikulum, ribozom, golgi ci-simciği, lizozom, sentrozom, plastitler, mitokondri ve koful (vakuol) gibi isimler alırlar. Her birinin ayrı gö-revleri vardır.

Mitokondri: Hücrenin enerji santralidir. Besinler, dışarıdan alınan oksijen ile mitokondri içinde yakılır. Enerji sağlanırken karbondioksit oluşur. Oluşan karbon-dioksit hücre dışına atılır.

Plastitler: Genellikle bitkilerin hücrelerinde yer alan organellerdir. Birkaç çeşit plastit bulunur. Bunlardan yeşil renkli olanlar kloroplast adını alır. Bitkilerin yaprak-larındaki hücrelerde bol miktarda bulunur. Yapraklara yeşil rengi veren kloroplast-lardır. Kloroplastlar bitkilerin besin üretiminde rol oynar. Bitkilerin fotosentez yapa-rak kendi besinlerini kendilerininin ürettiğini öğrenmiştiniz. Fotosentez sırasında su ve karbondioksit güneş enerjisi ile bir araya getirilerek besin üretilir. Bu işlem hücredeki kloroplastlar içinde gerçekleşir.

Koful: Hücre içinde besin veya atık maddelerin biriktiği kısımlardır. Bir kısmı besin maddelerinin depolanması, bir kısmı da zararlı maddelerin dışarıya atılma-sı görevini yerine getirir.

Hücre Çekirdeği

Hücrenin yaşamsal etkinliklerinin yönetildiği kısımdır. Özellikle büyüme ve çoğalmayı çekirdek kontrol eder. İçinde kalıtsal özellikleri taşıyan yapılar bulunur. Canlıla-rın kendilerini meydana getiren ana – babasına benzemesini bu yapılar sağlar. Canlının nesilden nesile geçen özelliklerini hücre çekirdeğindeki bu yapılar iletir. Bazı mikroskobik canlılar çekirdeği olmayan tek bir hücreden yapılmıştır. Bu canlılarda kalıtsal özellikleri taşıyan yapılar sitoplazmada dağılmış durumda bulunur.


Canlıların birbirinden ne kadar farklı olduğunu biliriz. Bu kadar farklı özellik-teki canlıların yapı taşları olan hücrelerin de birbirinden farklı olduğunu düşün-mek yanlış olmaz. Buna karşın nasıl tüm canlıların ortak özellikleri varsa, hücre-lerin de ortak özellikleri olmalıdır.

c) Bitki ve Hayvan Hücreleri Arasındaki Farklar Nelerdir?

Acaba bitki hücresinde olup da hayvan hücresinde olmayan ya da hayvan hücresinde olup bitki hücrelerinde bulunmayan kısımlar var mı? Her iki canlı hücresinde bulunduğu halde birbirinden farklı yapıda kısımlar olabilir mi?

Yukarıdaki şekli veya okulunuzdaki hücre model ya da levhalarını incelediğinizde bitki ve hayvan hücreleri arasında bazı temel farklılıkları göreceksiniz.

Bu farklılıklar dışında hayvan hücresinde hücrenin çoğalması sırasında görülen sentrozom adı verilen organel bitkilerde bulunmaz. Yalnız bitkilerde bulunan hücre çeperi sert yapılı bir zardır. Hücreye destek sağlar, onu korur. Geçirgen bir zardır. Ancak geçirgenliği hücre zarındaki gibi seçici değildir.


Bitki ve hayvan hücrelerinin yapıları arasındaki bu farkları öğrendiniz. Bunların dışında hücreler arasında başka farklılıklar da vardır.

Canlıların bazıları tek hücreli, bazıları ise çok hücreli yapıya sahiptir. İster çok hücreli isterse tek hücreli canlıya ait olsun tüm hücreler canlıdır. Tek hücreli canlılarda tüm vücut bir tek hücreden oluştuğu için bir iş bölümüne gerek yoktur. Hücre tek başına tüm yaşamsal etkinlikleri yapabilir. Bu nedenle örneğin, kamçı, kirpik gibi hareket sağlayan bazı değişik organeller bulunur. Bakteri dediğimiz tek hücreli mikroskobik canlılarda çekirdek bulunmaz. Kalıtsal yapılar sitoplazma içinde dağınık olarak yer alır.

Aşağıdaki çizelgede hayvan ve bitki hücrelerindeki başlıca farklar özetlenmiştir.

ç) Bir Canlının Tüm Hücreleri Aynı mıdır?

Milyarlarca hücreden yapılmış çok hücreli bir canlının vücudunu oluşturan hücreleri birbirine aynen benzemez.

Farklı görevler üstlenmiş hücreler farklı biçimler kazanırlar.

İnsan vücudu da çok sayıda hücreden oluşmuştur. Bu nedenle birçok farklı tipte hücreye sahiptir. Aynı görevi yapmak için özelleşmiş, şekil ve yapı bakımın-dan birbirine benzeyen hücre topluluklarına doku denir. Vücudumuzda kemik do-ku, kıkırdak doku, kas doku, epitel doku, sinir doku, yağ doku, kan doku, salgı doku gibi dokular vardır.

d) Hücreden Organizmaya

Organizma canlı biliminde (biyoloji) canlı varlıkları anlatan bir kavramdır. Gerçekten de canlı varlıklar organize olmuş (örgütlenmiş) yapıdadır. Canlılık et-kinliklerini yapabilmek için vücutları görev bölümü yapmış ve buna uygun olarak düzenlenmiş olmalıdır. Tek hücrelilerde bu iş tek hücre içinde gerçekleşir. Çok hücreliler de ise hücreler görev bölümü yapmak zorunda olduklarından şekil de-ğiştirerek farklı dokuları oluşturur.

Hücreler, dokuları; farklı dokular bir araya gelerek organları; organlar arala-rında işbirliği yaparak organ sistemlerini oluştururlar. Organizma ise sistemlerin tümünün oluşturduğu bir bütündür.


ALIŞTIRMA
Aşağıda bir dallanmış ağaç sorusu var. Ağacın ana gövdesindeki soruyu okuyunuz. Doğru yanıtın bu-
lunduğu dala ilerleyerek diğer cümleye geçiniz. Bakalım sonunda kaç numaralı yaprağa ulaşacaksınız.
Dikkat edin, tüm doğru yanıtları seçerek ulaşacağınız yaprak 3 puan değerindedir. Hep yanlış yola sa-
panlar ise 0 puanlık bir yaprağa varır.

Eşeyli ve eşeysiz üreme olarak ikiye ayrılıyordu .