TİYATRO VE TARİHİ
Tiyatro;trajedi,komedi,dram gibi sanatsal yazınsal türlerin ortak adı ve bu tür yapıtları yazma yada oynama sanatıdır
Aristoteles’in Poetika’sından bu yana tiyatro bir mimesis sanatı yani gerçeği taklit eden bir sanattırbununla birlikte Aristoteles,tiyatroyu şiir,trajedi ve destandan ayırır;tiyatro insan eylemlerini taklit eder ve böylece genellikle hikaye diye adlandırılan şeye bağlı olarak seyirciye bir dizi olay sunarçağdaş bir tipoloji açısından tiyatronun özel durumu hem müzik ve dans gibi bir eylem sanatı olması hem de resim sinema gibi bir benzerini yansıtma sanatı olmasından gelir
Tiyatro da bir konser müziği yada dans gibi seyirciler karşısında insanlar tarafından canlandırılan ve sinema gibi bir benzerini yansıtma sanatı olmasından gelir
Bunun yanı sıra resim ve sinema gibi insanın yokluğuna bir hayale,dayanırçünkü tiyatroda yer alan kişiler hayali kişilerdirdemek ki tiyatro bu iki kategorinin buluştuğu noktada yer alır
Her tiyatro,temsili bir yanıyla gerçektir,çünkü gerçek seyirciler önünde onlarla ayını zaman diliminde yaşayan gerçek kişiler tarafından sürdürülür
Bununla birlikte bu gerçek başka bir gerçekliği,dünyanın gerçeğini örnek alan bir hayal bir gölge oyunu niteliğindedir bu çelişkili işlevi bakımından tiyatroyu bize işaret eden bir gerçek (Anne Ubersfeld)olarak tanımlayabilirizyani tiyatro kendini hem kendi olarak hem başka bir şey olarak ortaya koyan hem oluşum halinde bir oyun,hem de kendine temsil büyüsüyle hayali bir gerçek olarak kabul ettiren bir kurgudur
Tiyatro mimarisinin evrimine gelince;Tiyatro deyince seyircilerin çoğunun aklına ,batı dünyasında Rönesans’tan bu yana yerleşen “İtalyan tipi”tiyatro binası modeli gelirbu binanın yapısının modelini değiştirmek ,geliştirmek yada bozmak ,bu yapıya karşıt yeni binalar yapmak isteyenler olmuştur;bir takım mimarlar eski yunan Latin modellerine dönmüşler kimileri de Ortaçağın halk tiyatrolarına özenmişlerdirfakat şunu unutmamak gerekir ki bu çalışmaların tümünde İtalyan tiyatrosu ana öğedir ve her mimar yeni tasarladığı binayı yaparken İtalyan tiyatrosuyla hesaplaşmak,ondan yana ya da ona karşı olmak zorunluluğunu duymuştur
TİYATRO
Cumhuriyet dönemi 1923’te kurulan Türkiye Cumhuriyeti, özellikle de yeni devlet düzeninin toplumsal ve kültürel alanda getirdiği radikal değişiklikler tiyatroyu da etkiledi Türk ve Müslüman kadınların sahneye çıkma özgürlüğü resmen kabul edildi Halk evleri’nin açılması ve bu kuruluşların bünyesinde yer alana amatör çalışmaların yanı sıra, 1934 yılında kabul edilen 2541 sayılı Milli musiki ve temsil akademisi (sonra Devlet Konservatuarı) yasası, Türk tiyatrosunun gelecekteki gelişmeleri için önemli bir itici güç oldu Aynı tarihlerde İstanbul Belediye konservatuarı yeniden düzenlenirken, yeni bir yönetmelik hazırlanarak şehir tiyatrosu da belediyeye bağlı özerk bir birim haline getirildi 1941’de Devlet konservatuarı’nın ilk mezunları da Devlet konservatuarının tatbikat sahnesi’nin temsilleri aracılığıyla Devlet tiyatro ve operasının temellerini attılar 1940’lı yılların sonlarında Ankara’da hizmete giren Küçük ve Büyük tiyatrolardan sonra Devlet tiyatroları genel müdürlüğü Ankara, İstanbul, Bursa, İzmir, Adana, Trabzon ve Diyarbakır illerinde yerleşik düzende çalışan yeni sahneler açtı, yunan klasiklerinden genç Türk yazarlarının ilk yapıtlarına değin yüzlerce piyesi repertuarına kattı
Seyirci ve tiyatro anlayışı Seyirci tiyatronun en önemli, en vazgeçilmez öğesidir Tiyatro gücünü seyirciden alan, tek varlık nedeni olan ancak seyirci ile bütünlenen bir topluluk sanatı ve eylemdir Ancak seyirci incelemesi yöntemleri Batı dünyasında da yenidir Bu önem kavranarak, bir toplum bilimi doğmuştur Seyirci incelemesi 3 açıdan yapılmaktadır Sayısal, niteliksel bir de oyun – oyuncu ile seyirci ilişkisi açısından seyircinin önemi kavranmış Muhsin Ertuğrul, seyirciyi 3 kesime ayırmıştır Önce dünya ulusları içerisinde Alman ve Rus seyircisini gösteriyor Bunlar bir tapınağa girer gibi sessiz ve saygılı davranırlar Moskova Sanat Tiyatrosunda alkış bile yoktur Bizdeki 3 seyirciye gelince, bunlar birinci kesim, saygılı gerçek aydınlardır İkinci kesim ayaklarını yere vurarak ses çıkarırlar Temsil sırasında şeker ve pasta yerler Bunlar yarım aydınlardır Üçüncüsü ise fındık fıstığı büyük gürültüyle yiyenlerdir Bunlar da yarım aydın olmayanlardır Tiyatro kültürü ve görgüsünü tiyatrocu ne yaparsa yapsın, uslu bir seyirci olması kendi eksiliğini, kusurunu fındık fıstık edebiyatı ile örtbas eden bu sakat anlayış, yanlış yönde bir seyirci kuşağı yetiştirdi Tiyatronun eğitimsel yönü tiyatro kadar eskidir
Estetik eğitim, duyguları biçimlendirir Belirsiz duyguların insanların bilinçaltına yığılmasını önler Bütün eğitimciler tiyatro, kukla oyunları yoluyla çocuklara baskı yapan etkenleri, durumu yeniden yaşatarak bu baskının kaldırılabileceğine inanmaktadırlar Çocuk tiyatrosunda 2 bakımdan düşünülebilir Çocukların kendi çalışmalarıyla kendi katıldıkları tiyatro yoluyla eğitilmelidir Bir de yetişkinlerin hazırladıkları tiyatroda çocukların yetişkin olarak katılmaları Daha sonra 1947’de Devlet Tiyatrosu ve İzmir Şehir Tiyatrosu’nda Çocuk Tiyatrosunda Çocuk Tiyatrosu bölümleri açıldı İstanbul’un Semt Tiyatroları yanında, seyirciyi çoğaltmak da önemli bir sorun olarak yurt düzeyine yayılmaktadır Tanzimat’ta bu fikrin babası ve uygulayıcısı, Ahmet Fehim’dir Bu arada çeşitli öneriler oldu Birleşik Belediyeler Tiyatrosu ya da her iki tiyatro kurulması gibi Darülbedayi ve Raşit Rıza Toplulukları da sık sık turneler düzenliyorlardı Darülbedayi 1942 yılına kadar hemen her yıl Anadolu’da turneler düzenliyorlardı Tiyatro eylemini yaygınlaştırmak, seyirci kesimini sayıca yükseltmenin bir yolu da tiyatro şenlikleridir Örneğin ; 25 Aralık 1943 – 2 Ocak 1944 tarihleri arasında geleneksel tiyatromuzdan, Tulûat, Tanzimat Meşrutiyet ve Çağdaş tiyatromuzdan ve müzikli tiyatrodan örneklerle başarılı bir şenlik sunmuştur
1923'TEN GÜNÜMÜZE
Cumhuriyet döneminde tiyatroda Batı modelini benimseyen Türkiye, gerek tiyatronun kurumsallaşması, gerekse oyun yazarlığının gelişmesi bakımından önemli atılımlara sahne oldu
Tiyatroyu Türkiye'de çağdaş bir sanat alanına dönüştürme yolunda ilk büyük katkı ünlü tiyatro ve sinema adamı Muhsin Ertuğrul'dan geldi 1927'de, Darülbedayi'nin başına geçen Ertuğrul, yerli yazarları yüreklendirmesiyle, izleyiciye sunduğu çağdaş çeviri oyunlarla, sahneleme, oyunculuk ve dekor kullanımında güncel anlayışı yerleştirmesiyle, yetişmelerine katkıda bulunduğu kadın ve erkek oyuncularla bugünkü Türk tiyatrosunun temellerini attı
Eğitim görmüş tiyatrocuların yetişmesinde büyük hizmet vermiş olan Ankara Devlet Konservatuvarı ise, Musiki ve Temsil Akademisi'nin bir bölümü olarak açıldı Burada, ilk mezunların çıktığı 1941'de Tatbikat sahnesi oluşturuldu Bu hazırlık aşamalarından sonra da 1949'da Devlet Tiyatroları resmen kuruldu
1950'den sonra tiyatro kuramlarının gelişmesi bakımından önemli atılımlar gerçekleştirilmeye başlandı Tiyatronun yaygınlaştırılması yolunda devlet eliyle sürdürülen çabalar sonucunda Devlet Tiyatroları, Ankara,İstanbul, İzmir, Bursa, Adana, Trabzon ve Diyarbakır gibi kentlerde perdelerini açarak ve turneler düzenleyerek Türkiye'nin her yanında izleyiciye ulaşır hale geldi Yetmiş yılı aşan tarihi boyunca çeşitli iniş çıkışlar yapan İstanbul Şehir Tiyatroları da çeşitli semtlerde beş sahneye sahip oldu Türk tiyatrosunun gelişmesinde her zaman önemli rol oynamış olan özel tiyatroların sayısında 1960'larda büyük bir artış görüldü Etkinliklerini 1960'lardan bu yana sürdüren özel topluluklar arasında Kent Oyuncuları, Ankara Sanat Tiyatrosu, Dormen Tiyatrosu ve Dostlar Tiyatrosu sayılabilir Oyunculuk ve sahneleme açısından Batı modelini izleyen ödenekli ve özel tiyatrolar yanında, ortaoyunu ve tuluat tiyatrosunun oyunculuk tarzını sürdüren özel topluluklar da oldu 1970'lerin ortalarında pek çok özel tiyatro kapandı, yeni açılanların bir bölümü de başarılı olamadı 1980'lerin ortalarından bu yana İstanbul'daki özel tiyatrolar yeniden bir canlanma dönemine girdiler
Türk oyun yazarlığı, Cumhuriyet döneminde Batı modelini uygulayan tiyatronun kurumsallaşması yolunda yapılan atılıma koşut olarak gelişme gösterdi Gerçekçi Avrupa tiyatrosundan büyük ölçüde etkilenen Türk yazarları, gerçekçi doğrultuda yazdıkları oyunlarda öncelikle, Osmanlı toplumundan modern Türk toplumuna geçilirken yaşanan sancıları dile getirdiler Bu geçiş dönemini yansıtmakta en başarılı olmuş yapıtlar Reşat Nuri Güntekin'in Yaprak Dökümü (1930) ve Ahmet Kutsi Tecer'in Köşebaşı'sı (1984) idi Çok üretken bir yazar olan Cevat Fehmi Başkut ise toplumsal eleştirel yaklaşımını çoğunlukla güldürü çerçevesi içine yerleştirdi
Türk oyun yazarlığında Cumhuriyetin ilk 30 yılında ağırlık kazanan eleştirel gerçekçi yaklaşım etkisini günümüze değin sürdürdü 1950'lerden çok partili döneme geçildiğinde devlet yönetimine ilişkin siyasal sorunlarda tiyatro sahnesinde gündeme getirildi Aynı zamanda, toplumsal sorunları yansıtma aşamasından, bu sorunların kaynak ve nedenlerini irdeleme aşamasına geçildi Bu dönemde Türk tiyatrosu yeni yazarlar kazandı Aziz Nesin ve Haldun Taner bildik gerçekçi dram kalıplarını zorlayarak yeni biçim denemelerine giriştiler
1960'lar Türk tiyatro edebiyatı içinde parlak bir dönem oldu Siyasal, ekonomik, kültürel açılardan önemli bir bilinçlenme aşamasının yaşandığı bu dönemde tiyatro, işçi ve köylü kesiminin sorunlarına eğildi Bir yandan, orta sınıftan ailelerin yaşadığı toplumsal ve ekonomik sorunları irdeleyen gerçekçi oyunlar yazılırken, köy ve gecekondu ortamı da yaşama ve giyinme biçimi ve dil özellikleriyle sahneye getirildi
Bu dönemin en yaygın türlerinden biri de konularını Osmanlı tarihinden, halk kahramanlarının yaşamlarından ve mitolojiden alan, şiir diliyle yazılmış oyunlardır Güngör Dilmen, Orhan Asena, Turan Oflazoğlu, Necati Cumalı bu doğrultuda yapıtlar verdiler 1960'ların sonlarına doğru siyasal içerikli belgesel oyunlarda yazılmaya başlandı Sermet Çağan'ın, Brecht'in epik tiyatro yöntemini doğrudan uyguladığı Ayak Bacak Fabrikası (1964), bu dönemde toplumcu gerçekçi yaklaşımın bir örneği oldu
Türk oyun yazarlığına öz ve biçim açısından kişiliğini kazandırma yolunda önemli bir katkı 1960'lardaHaldun Taner'den geldi Ahmet Kutsi Tecer'in 1940'larda geleneksel Türk tiyatrosunun gevşek dokulu oyun yapısını ve göstermeci anlatımını kullanarak yazdığı Köşebaşı oyununun ardından, 1950'lerde ve 1960'ların başlarında göstermeci anlatımı kullanma ve tiyatroda açık biçim anlayışını benimseme yolunda oyun denemeleri yazmış olan Taner, 1964'te Gülriz Sururi-Engin Cezzar Tiyatrosu tarafından sahnelenen Keşanlı Ali Destanı'yla geleneksel Türk tiyatrosunun belirleyici özelliklerini çağdaş anlamda toplumsal siyasal bir içerikle birleştiren yeni bir yerli türün, yerli epik müzikalin yaratıcısı oldu
1970'lerde pek çok topluluk ağırlıkla politik tiyatro üstünde durdu Bu dönemde sık sık yerli ve yabancı siyasal-belgesel oyunlar sahnelendi; bir yandan da gerçekçi köy oyunları, tarihsel oyunlar, geleneksel Türk tiyatrosunun özelliklerine dayalı müzikli oyunlar, kabare oyunları, epik oyunlar yazıldı Ülkede yaşanan toplumsal siyasal çalkantılardan tiyatronun da olumsuz bir pay aldığı bu dönemin en başarılı oyunlar, geleneksel Türk tiyatrosunun anlatım biçimlerini kullanmayı sürdüren Turgut Özakman'ın aynı biçemi benimseyen Oktay Arayıcı'nın ve Asiye Nasıl Kurtulur? Oyunuyla üne, gene epik türde yazdığı toplumcu gerçekçi oyunlarla pekiştiren Vasıf Öngören'in ürünleridir
1980'lerde ise oyun yazarlığı nicelik ve nitelik açısından bir durgunluk yaşadı Bu dönemde Refik Erduran, Orhan Asena, Turan Oflazoğlu, Necati Cumalı, Melih Cevdet Anday, Turgut Özakman, Sabahattin Kudret Aksal, Recep Bilginer, Güngör Dilmen, Başar Sabuncu, Dinçer Sümer gibi 1950'lerden yada 1960'lardan bu yana oyun yazmayı sürdüren yazarlar dışında, 1970'lerde yazmaya başlayan Bilgesu Erenus ve Tuncer Cücenoğlu'nun, yapıtlarıyla 1980'lerde gündeme gelen Murathan Mungan, Ülkü Ayvaz, Ferhan Şensoy ve Mehmet Baydur gibi yeni yazarların oyunları sergilendi
OYUNCULUK ve OYUN
Oyunculuk konusunda 3 önemli sorun vardır
1- Kadın oyuncu sorunu : Kadın oyuncu ilk başlarda Avrupa içinde bir sorundu Bizim için İslam’dan gelen etkilerle daha da çözümü zor bir sorundur Geleneksel tiyatromuzda kadın rollerine erkek oyuncular çıkıyordu Meşrutiyet’in bitimine yakın Afife ilk yürekli adımı atmış, türlü baskı ve zorluklara göğüs gererek sahneye çıkmıştır
2- Oyuncu Yetişmesi : Her çağ ve her yerde oyuncunun yetişmesi, gerçek anlamıyla usta- çırak ilişkisiyle olmuştur Ancak tiyatro okullarının da yetenekleri yöneltmek sanatçıya kültür ve tiyatro kültürünü vererek onun sanatçı kültürünü artırmada yararlı olduğu görülmüştür
3- Oyuncuların Ekonomik Yönleri Oyuncuların ekonomik yönlerini geliştirmek için bazı çözüm yollarına başvurulmuştur Belli bir sanat yılını doldurmuş olan sanatçılara Jübile verilmektedir Jübile, hem bu sanatçıya hem bir para sağlayacak, ona maddi yönden yardımcı olacak hem de değerbilirlikle sanatçıyı yüreklendirmek gibi iki amaçlıdır
TİYATRO TOPLULUKLARI
1940 yılında Burhanettin Tepsi karısı Saniye Tepsi Nihal Tuna, Cezmi Ar ile İstanbul’un çeşitli semtlerinde kısa oyunculuklardan ve oyunlardan kısa bölümlerden oluşan temsiller verilmiştir 1941’de Vedat Örfi ve Beşiktaş ve Üsküdar çevresinde temsiller vardır Yaz aylarında Şehir Tiyatrosu’ndan bir kesim sanatçılar Şehir Tiyatrosu’ndan bir kesim sanatçılar “Hazım ve Arkadaşları” adı altında temsiller veriyorlar İstanbul Şehir Tiyatrosu’nun olumlu bir çabası da Batı’nın ve Türkiye’nin temel tiyatro eserlerini Tarihi Piyesler ve Türk Tiyatrosu Tarihi Matinaları adı altında dizlerle oynanmasıdır Bu diziyi Selim Nüzhet Gerçek düzenlemiş ve yönetmiştir Bu arada ses tiyatrosu ilk kez bir de o adam adında bir dram oynamıştır 1943’ten - 1955’e değin kuruluşunu yıl yıl izlediğimiz ses, yeni ses ve şen ses opereti bu yıllarda İstanbul için sanat bakımından önemli olmakla birlikte, büyük bir gereksinmeyi karşılamış, sürekli ilgi toplamıştır 1950’de sanat 6 tiyatrosu kuruldu 1951’in en önemli olayı özel ödenekli Küçük Sahne’ nin kurulmasıdır Küçük sahnenin başına Devlet Tiyatrosu’ dan istifa eden Muhsin Ertuğrul getirildi Genç yeteneklerle yepyeni bir tiyatro anlayışını yeni bir coşkuyu getirmiştir Küçük Sahne’ nin bu dönem Tiyatrosu içinde bu çok önemli bir yeri vardır Küçük Sahne 3 yıllık ömründe Vedat Nedim’in 2 eserini Aşağıdan Yukarıya ve Siyah – Beyaz’ı sahneye koyabilmiştir 1958’in önemli bir girişimi 1959’da gerçekleşmiş ve bu dönemin en önemli topluluklarından biri olan kent oyuncularının doğumuna yol açmıştır 1958’de Devlet Tiyatrosu ile ilişiği kesilen oyuncular tarafından kurulan bu topluluk günümüz tiyatrosunun gelişiminde büyük rol oynamıştır Bu topluluk genel olarak halkın sorunlarına ışık tutan ve ülke yöneticilerinin içinde bulundukları tutuma yönelik eserleri canlandırmışlardır Kent tiyatrocularının kurduğu tiyatro grubu katılımın artmasıyla günümüze kadar gelebilen ve faaliyetlerine devam edebilen nadir topluluklarımızdandır
TİYATROMUZUN GELİŞİM ÇİZGİSİ
Günümüz Türk tiyatrosu on dokuzuncu yüzyıldan bu yana batı tiyatrosu doğrultusunda gelişmektedir Batı ülkelerinin ünlü topluluklarının İstanbul’da verdikleri temsillerle bu tiyatro tarzını tanımış olan tiyatromuz, ilk ürünlerini Ermeni topluluklarının etkinlikleriyle vermiş; Türk oyuncuların katılımı, yeni toplulukların kurulması, tiyatro binalarının yapılması, en önemlisi, yerli oyun yazarlarının yetişmesi ile gelişimini sürdürmüştür Bu tarzın ilk Türk oyunu olarak tarihe geçen Şinasi’nin Şair Evlenmesi başta olmak üzere, Namık Kemal, Ahmet Mithat, Şemsettin Sami, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit, Ali Haydar gibi Tanzimat döneminin; Cenap Şehabettin, Hüseyin Suad, Halit Ziya, Ali Ekrem, Mehmet Rauf, Hüseyin Rahmi, İzzet Melih, Halit Fahri gibi Meşrutiyet döneminin ünlü yazarlarının yazdıkları oyunlarla zengin bir birikime kavuşan tiyatromuz siyasal olaylara koşut olarak, özellikle İstanbul’da, toplumun özlemlerini, heyecanlarını, umutlarını, düş kırıklıklarını yansıtan hareketli bir sahne ortamı yaratmış, tiyatro topluluklarının turne temsilleriyle bir ölçüde Anadolu halkına da tanıtılmıştır 1914’de, önce tiyatro okulu olarak tasarlanan, daha sonra belediyeden ödenekli bir tiyatro topluluğuna dönüşen Dârülbedayinin kurulması, Cumhuriyet öncesinde tiyatro sanatı adına gerçekleştirilmiş önemli bir adım olmuştur
Cumhuriyet döneminde devleti yönetenlerin tiyatroya ilgi gösterdiği ve destek sağladığı, ödenekli ve özel tiyatroların sayısının arttığı, Anadolu’ya yaygınlaştığı, oyun yazarlığının geliştiği, tiyatro okullarının açıldığı, gösterimlerin düzeyinin yükseldiği görülür Mustafa Kemal Atatürk’ün tiyatro sanatına önem vermesi, tiyatro sanatçılarına saygıyla yaklaşması, özellikle de, Müslüman Türk kadınının oyuncu olarak sahneye çıkmasını sağlaması Türk tiyatrosunun gelişmesinde büyük rol oynamıştır 1920 yılında Afife Jale adındaki genç oyuncu adayının Hüseyin Suat’ın Çürük Temel adlı oyununda rol aldığı için kovuşturulduğunu, sahneye çıkmasının engellendiğini, bu yüzden erken ölümle sonuçlanan mutsuz bir ömür sürdüğünü hatırlıyoruz Oysa, üç yıl sonra Bedia Muvahhit, Türk kadını sahneye çıkmadıkça tiyatromuzda özlenen gelişimin sağlanamayacağına inanmış olan Mustafa Kemal’in teşvikiyle, 31 Temmuz 1923’te İzmir’de, İbnür Refik Ahmet Nuri’nin Ceza Kanunu adlı oyununda, Dârülbedayi sanatçılarıyla birlikte rol almış, sanatını ölümüne kadar sürdürerek kendinden sonra gelecek olan kadın sahne sanatçılarına öncülük etmiştir
Devletin tiyatroya destek olması, Türk kültür ve sanat yaşamında benzersiz bir girişimin ürünü olan Halkevleri projesinin gerçekleşmesi, Devlet Konservatuarının açılması, Devlet Tiyatrosunun kurulması sahne sanatları adına atılmış en önemli adımlar olmuştur
ÇOCUK TİYATROSU
Türkiye’de ilk çocuk tiyatrosu, 1935-1936 Muhsin Ertuğrul’un yönettiği Şehir Tiyatrosu kuruldu Ama çocuk tiyatrosu fikri beş yıl önce kök salmaya başlamıştı İlk çocuk oyunu M Kemal Küçük’ün “çocuklara ilk tiyatro dersi” oldu Çocuk tiyatrosu ikinci yılda daha başarılı bir yolda ilerledi ve gösterilere şarkılar, danslar da eklendi 1935’ten sonra bu alanda çeşitli oyunlar yazan çeşitli yazarlara rastlanır Başı Mümtaz Zeki Taşkın, Sabih Gözen ve Ferih Egemen çeker Çocuk oyunu yazanlar arasında oyuncular da vardır KKemal Küçük, Arif Obay , Ekrem Reşit, Ergün Sav, Kemal Ragıp, Mebrure Koray ilklerdendir Ankara çocuk tiyatrosu ilk kez 1947-1948 döneminde başladı M Ertuğrul’un yönettiği “Küçük Tiyatro” da, Devlet Tiyatrosunun tam olarak çalışmaya başladığı 1949-1950 döneminden önce üç çocuk oyunu sahnelendi İlki, MZ Taşkın’ın “Altın Bilezik” idi Bunu Arif Obay’ın “Büyükbabamın Pireleri” izledi Üçüncü oyun ise yine Taşkın’ın “Kara böcek” adlı oyunuydu Çocuk oyunlarına ilk eğilen özel topluluk Ankara Sanat Tiyatrosu oldu Daha sonra çocuk oyunları oynayan topluluklar ortaya çıktı “Afacan çocuk Tiyatrosu” gibi topluluklar yalnızca çocuk oyunları oynadılar 1961-1962 dönemi çocuk tiyatrolarının yaygınlaşma dönemi oldu İstanbul ve Ankara da özel tiyatrolar çocuk tiyatroları oynamaya başladılar Bazı bankalar çocuk tiyatroları kurdular
Son yıllar da çocuk tiyatrosuna verilen önemle birlikte, göğsümüzü dış ülkelerde de kabartan bir topluluk, Muhsin Ertuğrul ve Haldun Taner’in yönlendirmesiyle 1970’li yıllarda kurulmuştur Bu topluluğun adı “(AÇOK) Anadolu çocuk oyunları kolu”dur
AÇOK’ un yanı sıra, son yıllar da göz dolduran çocuk tiyatroları arasında “Ankara Çocuk Tiyatrosu” “Bizim Tiyatro” gibi topluluklarda vardır
OYUN YAZARLAĞI
Cumhuriyetin ilanından bu yana Türk oyun yazarlarının genel olarak bazıları dışında toplum sorunlarıyla ilgilendikleri görülür İlk başlarda toplum sorunlarına yönelen yazarlar, daha türk toplumuna özgü olmayan yabancı değerleri aktarma yolunu tutmuşlardır 1923 ten bu yana oyun yazarları, kendi dönemlerinin koşulları içinde daha çok tez oyunlarına ilgi duymuşlardır Ancak oldukça da yüzeyde kalmışlardır Bunun bir nedeni yazarların görüşlerini olması gerektiği kadar özgür bir biçimde açıklayamamış bulunmalarıdır Aktarmacılığa karşı ilk hareketlenmeler 1940 ile 1950 yılları arasında başlamış ve 1960’lar dan sonra ilk başlardaki yönelişi tamamen değiştirecek bir yoğunlukta düşünceler geliştirilmiş, uygulamalara girişilmiştir Cumhuriyet dönemindeki yazarlar, genel yönelimleri dikkate alarak altı gelişim evresinde incelene bilir Her evrede çeşitli görüşte ve üslupta yazarlar olmasına karşın ele aldıkları konular ve geleneksel tutumları açısından kesin çizgilerle belirlenmiş yazar kuşaklarının olduğu anlaşılır Üstelik, bu kuşaklar arasında, tutum açısından olduğu kadar üslup ve biçim yüzünden de ayrılıklar görülür Bu evreler şunlardır:
1 dünya savaşı kuşağı, 2 cumhuriyetin ilk 15 yılındaki kuşak, 3 ikinci dünya savaşındaki kuşak, 4 1950 kuşağı, 5 1960 kuşağı, 1970 kuşağı
1)BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI KUŞAĞI
Meşrutiyet dönemi yazarlarının bir bölümü bu kuşağı ortaya çıkarır Bu kuşak, 1908 de ilan edilen İkinci Meşrutiyeti, Balkan Savaşlarını, Birinci Dünya Savaşlarını ve sonrada Türk bağımsızlık savaşını da yaşamış, cumhuriyetin ilk üst yapı devrimlerini görmüştür Bu kuşak yazarların bir çok oyununda Anadolu yurt sever insanları ile İstanbul’un yozlaşmış, işbirlikçi çevresi karşı karşıya getirilir Doğal olarak rejim değişimi içinde aile ve birey sorunları da ele alınmıştır Ancak bu kuşağın genel yönelimi daha çok bağımsızlık savaşı ve devrimleri vurgular
2)CUMHURİYEİN İLK ON BEŞ YILINDAKİ KUŞAK
Bu evrenin yazarları genel olarak ruhsal çelişkiler, değer yargılarının değişmesi toplumsal yargılar ve Türk tarihinin ile ilgili efsanelere giderek ulusçuluğu vurgulayan düşünceler üzerinde durmuşlardır Bir önceki kuşakta izlediğimiz Halit Fahri Ozansoy bu kuşağın özelliklerini de benimsemiştir
3)İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI KUŞAĞI:
Bu kuşak yazarların da öne çıkan tavır, değer yargılarının değişmesinde, yüzeyde kalmışlığın yergisi, eğitimsizliği, görgüsüzlüğün eleştirisi ve sorunlara ahlakçı ve didaktik açıdan yaklaşımla bakmaktadır Ayrıca bu yazarların duygusal bir tutumla ekonomik sorunlar üzerinde durdukları izlenir; paranın bayağılığı, paranın insan ahlakı üzerindeki yıpratıcı etkisi sık sık işlenir Aile teması hemen hemen her kuşakta izlenir Ancak bu kuşakla birlikte aile yalnızca ahlak kuralları içinde değil,ü ekonomik durumlarıyla ele alınmaya başlamıştır
4)1950 KUŞAĞI:
Cumhuriyet döneminin, hem oyun yazarlığı hem de çeşitli yönelişleri açısından en yoğun kuşağıdır Aynı zamanda Türk tiyatro yazının da ve uygulamasının da çeşitli deneyleri ve dinamik bir dönemi getiren yazar, yönetmen, sanatçı, dramaturg ve eleştirmenlerin temsil ettiği evreyi kaplar Sorunları yalnızca göstermekle kalmayan, onları yorumlayan ve bir takım sonuçlara çıkan bu kuşak kendinden sonra gelen daha doktriner 1960 kuşağı ile bir uyum göstererek yeni gelişmelerin etkisinde büyük gelişme içinde günümüze kadar gelir
5)1960 KUŞAĞI:
Bu kuşak daha önceki kuşaktan politik eğilimleri ve daha radikal olmasıyla ayrılır Son yıllarda yazılan ve toplum bozukluklarını yansıtan tiyatro yapıtlarının hemen tümünde bu bozuklukların toplumun bilinçsizliğinden, bireyin sorumsuzluğundan ileri geldiği belirtilir Bu dönem de, toplum eleştirisinin yanı sıra, Türkiye’nin dış siyaseti, uluslar hukuku, dünya politikası da tartışılır
6)1970 KUŞAĞI:
1970’ten sonra, oyun yazarlığında niceliksel bir azalma görülür 50’li yıllardan bu yana artan oyun yazarı sayısında son 10- 15 yılda büyük ölçüde azalmaya rastlanır Hele de 60’lı yıllarda yazılan tiyatro eserlerinin tiyatroya olan katkısı da kalmamıştır Tiyatro yazarlığıyla tanınan bir çok yazar ise roman ve öykü yazarlığına geçiş yapmışlardır Ancak oyun yazmayı 50’li yıllardan beri sürdüren yazarlarla karşılaşınca ancak küçük bir bölümün sürekli oyun yazarlığı yaptığı görülür Oyun yazarlarının bir kerteye kadar tavsamasının elbette nedenleri vardır
XIX YY TÜRK TİYATROSUNDA MUHTEVA
XIX yy tiyatro eserleri yazıldıkları devre sıkı sıkıya bağlıdır Bu asrın siyasi sahalardaki tanzimleri sosyal hayatta bir medeniyet değiştirme şeklinde tezahür etmiştir Bu sebeple bütün faaliyetlerde sosyal fayda ön planda görülür Diğer edebiyat nevilerinde olduğu gibi tiyatro faaliyetleri de fert ve toplum hizmetinde bir mektep, bir kürsü vazifesi görmüştür
Eserlerde daha ziyade zorla evlendirmeler, aile, kadın terbiyesi, sefahat, sınıf ve meslek ayrılıkları, esirlik ve esirliğin reddi, eşitlik, namus, örtünme, ana babaya saygı, Osmanlılık, İslam birliği, vatan sevgisi, hürriyet aşkı, batı hayranlığı, geleneklere karşı isyan ve bu konular içindeki dejenere tipler ele alınmış ve işlenmiştir Böylece yeni bir medeniyet karşısında birtakım eksikliklerimizi ve ihtiyaçlarımızı, edebi türler vasıtasıyla ifade ederken eserlerin muhtevası da kendiliğinden teşekkül etmiş olur XIX yy da birtakım güçlükler içinde çırpınan cemiyetimiz yeni şeylere uyma hevesi kadar eskiden ayrılmanın üzüntüsünü de bir arada yaşamaktadır Hülasa bir insanı, bir cemiyeti bütün hayatı ile; maddi ve manevi bütün unsurları ile değiştirip bir başka hüviyete bir başka kılığa büründürmenin halet-i ruhiyesi içinde bir kültür krizi, bir sosyal bunalım yaşanmaktadır Devrin büyük dramı da bu sosyal bunalımdan, bu kültür krizinden gelmektedir
Kendi kendini yeniden yaratma kaygısı içinde yaşayan devrin duygu ve düşüncesini aksettiren edebiyat eserleri de pek tabi olarak aynı mahiyette sosyal ve dramatik olmuştur
Yenilik peşinde koşan devrin yazarları getirdikleri yeni teklifler doğrultusunda kendiliğinden eğitici, öğretici ve ıslahatçı niteliklerde görülürler, bu karakterdeki eserlerin muhtevalarında zenginlik ön plandadır (muhteva zenginliği) şekil ve dış yapılarına fazla önem verilmemiştir Bunun için XIX yy tiyatro eserlerinde teknik kusurlar bulunabilir Fakat bu eserlerin asıl önemi bize geçen yy hayatına dair getirdikleri gerçeklerdir Bu hayatın manevi yapısına dair verdikleri bilgiler ayrıca önemlidir
XIX yy da yazılan tiyatro eserlerinin çoğu tezlidir bu eserlerde tenkit edilen veya savunulan birer problem vardır Problemlerin arkasında devrin ızdırapları eğilimleri, istekleri, manevi çabası yani devrin psikolojisi meydana çıkmaktadır Yazıldıkları devrin manevi hayatını parça parça bölümler halinde veren, bu eserlere bakınca o zamana kadar tanımadığı yeni kavramlarla manevi bütünlüğü bunalmış bir kararsızlık içinde yaşayan mütereddit bir toplum karşımıza çıkar
Devrin fert olarak insanın eğitim ve öğretimi endişesi, toplumun yeni müesseselerle daha iyi çalışır hale getirme endişesi, şanlı mazimize laik ve batı medeniyeti seviyesinde yeni bir hayata kavuşma idealleri sebebi ile, tiyatro eserleri fert, toplum ve idealler olmak üzere üç ana çizgi üzerinde yürümüşlerdir
Tiyatro;trajedi,komedi,dram gibi sanatsal yazınsal türlerin ortak adı ve bu tür yapıtları yazma yada oynama sanatıdır
Aristoteles’in Poetika’sından bu yana tiyatro bir mimesis sanatı yani gerçeği taklit eden bir sanattırbununla birlikte Aristoteles,tiyatroyu şiir,trajedi ve destandan ayırır;tiyatro insan eylemlerini taklit eder ve böylece genellikle hikaye diye adlandırılan şeye bağlı olarak seyirciye bir dizi olay sunarçağdaş bir tipoloji açısından tiyatronun özel durumu hem müzik ve dans gibi bir eylem sanatı olması hem de resim sinema gibi bir benzerini yansıtma sanatı olmasından gelir
Tiyatro da bir konser müziği yada dans gibi seyirciler karşısında insanlar tarafından canlandırılan ve sinema gibi bir benzerini yansıtma sanatı olmasından gelir
Bunun yanı sıra resim ve sinema gibi insanın yokluğuna bir hayale,dayanırçünkü tiyatroda yer alan kişiler hayali kişilerdirdemek ki tiyatro bu iki kategorinin buluştuğu noktada yer alır
Her tiyatro,temsili bir yanıyla gerçektir,çünkü gerçek seyirciler önünde onlarla ayını zaman diliminde yaşayan gerçek kişiler tarafından sürdürülür
Bununla birlikte bu gerçek başka bir gerçekliği,dünyanın gerçeğini örnek alan bir hayal bir gölge oyunu niteliğindedir bu çelişkili işlevi bakımından tiyatroyu bize işaret eden bir gerçek (Anne Ubersfeld)olarak tanımlayabilirizyani tiyatro kendini hem kendi olarak hem başka bir şey olarak ortaya koyan hem oluşum halinde bir oyun,hem de kendine temsil büyüsüyle hayali bir gerçek olarak kabul ettiren bir kurgudur
Tiyatro mimarisinin evrimine gelince;Tiyatro deyince seyircilerin çoğunun aklına ,batı dünyasında Rönesans’tan bu yana yerleşen “İtalyan tipi”tiyatro binası modeli gelirbu binanın yapısının modelini değiştirmek ,geliştirmek yada bozmak ,bu yapıya karşıt yeni binalar yapmak isteyenler olmuştur;bir takım mimarlar eski yunan Latin modellerine dönmüşler kimileri de Ortaçağın halk tiyatrolarına özenmişlerdirfakat şunu unutmamak gerekir ki bu çalışmaların tümünde İtalyan tiyatrosu ana öğedir ve her mimar yeni tasarladığı binayı yaparken İtalyan tiyatrosuyla hesaplaşmak,ondan yana ya da ona karşı olmak zorunluluğunu duymuştur
TİYATRO
Cumhuriyet dönemi 1923’te kurulan Türkiye Cumhuriyeti, özellikle de yeni devlet düzeninin toplumsal ve kültürel alanda getirdiği radikal değişiklikler tiyatroyu da etkiledi Türk ve Müslüman kadınların sahneye çıkma özgürlüğü resmen kabul edildi Halk evleri’nin açılması ve bu kuruluşların bünyesinde yer alana amatör çalışmaların yanı sıra, 1934 yılında kabul edilen 2541 sayılı Milli musiki ve temsil akademisi (sonra Devlet Konservatuarı) yasası, Türk tiyatrosunun gelecekteki gelişmeleri için önemli bir itici güç oldu Aynı tarihlerde İstanbul Belediye konservatuarı yeniden düzenlenirken, yeni bir yönetmelik hazırlanarak şehir tiyatrosu da belediyeye bağlı özerk bir birim haline getirildi 1941’de Devlet konservatuarı’nın ilk mezunları da Devlet konservatuarının tatbikat sahnesi’nin temsilleri aracılığıyla Devlet tiyatro ve operasının temellerini attılar 1940’lı yılların sonlarında Ankara’da hizmete giren Küçük ve Büyük tiyatrolardan sonra Devlet tiyatroları genel müdürlüğü Ankara, İstanbul, Bursa, İzmir, Adana, Trabzon ve Diyarbakır illerinde yerleşik düzende çalışan yeni sahneler açtı, yunan klasiklerinden genç Türk yazarlarının ilk yapıtlarına değin yüzlerce piyesi repertuarına kattı
Seyirci ve tiyatro anlayışı Seyirci tiyatronun en önemli, en vazgeçilmez öğesidir Tiyatro gücünü seyirciden alan, tek varlık nedeni olan ancak seyirci ile bütünlenen bir topluluk sanatı ve eylemdir Ancak seyirci incelemesi yöntemleri Batı dünyasında da yenidir Bu önem kavranarak, bir toplum bilimi doğmuştur Seyirci incelemesi 3 açıdan yapılmaktadır Sayısal, niteliksel bir de oyun – oyuncu ile seyirci ilişkisi açısından seyircinin önemi kavranmış Muhsin Ertuğrul, seyirciyi 3 kesime ayırmıştır Önce dünya ulusları içerisinde Alman ve Rus seyircisini gösteriyor Bunlar bir tapınağa girer gibi sessiz ve saygılı davranırlar Moskova Sanat Tiyatrosunda alkış bile yoktur Bizdeki 3 seyirciye gelince, bunlar birinci kesim, saygılı gerçek aydınlardır İkinci kesim ayaklarını yere vurarak ses çıkarırlar Temsil sırasında şeker ve pasta yerler Bunlar yarım aydınlardır Üçüncüsü ise fındık fıstığı büyük gürültüyle yiyenlerdir Bunlar da yarım aydın olmayanlardır Tiyatro kültürü ve görgüsünü tiyatrocu ne yaparsa yapsın, uslu bir seyirci olması kendi eksiliğini, kusurunu fındık fıstık edebiyatı ile örtbas eden bu sakat anlayış, yanlış yönde bir seyirci kuşağı yetiştirdi Tiyatronun eğitimsel yönü tiyatro kadar eskidir
Estetik eğitim, duyguları biçimlendirir Belirsiz duyguların insanların bilinçaltına yığılmasını önler Bütün eğitimciler tiyatro, kukla oyunları yoluyla çocuklara baskı yapan etkenleri, durumu yeniden yaşatarak bu baskının kaldırılabileceğine inanmaktadırlar Çocuk tiyatrosunda 2 bakımdan düşünülebilir Çocukların kendi çalışmalarıyla kendi katıldıkları tiyatro yoluyla eğitilmelidir Bir de yetişkinlerin hazırladıkları tiyatroda çocukların yetişkin olarak katılmaları Daha sonra 1947’de Devlet Tiyatrosu ve İzmir Şehir Tiyatrosu’nda Çocuk Tiyatrosunda Çocuk Tiyatrosu bölümleri açıldı İstanbul’un Semt Tiyatroları yanında, seyirciyi çoğaltmak da önemli bir sorun olarak yurt düzeyine yayılmaktadır Tanzimat’ta bu fikrin babası ve uygulayıcısı, Ahmet Fehim’dir Bu arada çeşitli öneriler oldu Birleşik Belediyeler Tiyatrosu ya da her iki tiyatro kurulması gibi Darülbedayi ve Raşit Rıza Toplulukları da sık sık turneler düzenliyorlardı Darülbedayi 1942 yılına kadar hemen her yıl Anadolu’da turneler düzenliyorlardı Tiyatro eylemini yaygınlaştırmak, seyirci kesimini sayıca yükseltmenin bir yolu da tiyatro şenlikleridir Örneğin ; 25 Aralık 1943 – 2 Ocak 1944 tarihleri arasında geleneksel tiyatromuzdan, Tulûat, Tanzimat Meşrutiyet ve Çağdaş tiyatromuzdan ve müzikli tiyatrodan örneklerle başarılı bir şenlik sunmuştur
1923'TEN GÜNÜMÜZE
Cumhuriyet döneminde tiyatroda Batı modelini benimseyen Türkiye, gerek tiyatronun kurumsallaşması, gerekse oyun yazarlığının gelişmesi bakımından önemli atılımlara sahne oldu
Tiyatroyu Türkiye'de çağdaş bir sanat alanına dönüştürme yolunda ilk büyük katkı ünlü tiyatro ve sinema adamı Muhsin Ertuğrul'dan geldi 1927'de, Darülbedayi'nin başına geçen Ertuğrul, yerli yazarları yüreklendirmesiyle, izleyiciye sunduğu çağdaş çeviri oyunlarla, sahneleme, oyunculuk ve dekor kullanımında güncel anlayışı yerleştirmesiyle, yetişmelerine katkıda bulunduğu kadın ve erkek oyuncularla bugünkü Türk tiyatrosunun temellerini attı
Eğitim görmüş tiyatrocuların yetişmesinde büyük hizmet vermiş olan Ankara Devlet Konservatuvarı ise, Musiki ve Temsil Akademisi'nin bir bölümü olarak açıldı Burada, ilk mezunların çıktığı 1941'de Tatbikat sahnesi oluşturuldu Bu hazırlık aşamalarından sonra da 1949'da Devlet Tiyatroları resmen kuruldu
1950'den sonra tiyatro kuramlarının gelişmesi bakımından önemli atılımlar gerçekleştirilmeye başlandı Tiyatronun yaygınlaştırılması yolunda devlet eliyle sürdürülen çabalar sonucunda Devlet Tiyatroları, Ankara,İstanbul, İzmir, Bursa, Adana, Trabzon ve Diyarbakır gibi kentlerde perdelerini açarak ve turneler düzenleyerek Türkiye'nin her yanında izleyiciye ulaşır hale geldi Yetmiş yılı aşan tarihi boyunca çeşitli iniş çıkışlar yapan İstanbul Şehir Tiyatroları da çeşitli semtlerde beş sahneye sahip oldu Türk tiyatrosunun gelişmesinde her zaman önemli rol oynamış olan özel tiyatroların sayısında 1960'larda büyük bir artış görüldü Etkinliklerini 1960'lardan bu yana sürdüren özel topluluklar arasında Kent Oyuncuları, Ankara Sanat Tiyatrosu, Dormen Tiyatrosu ve Dostlar Tiyatrosu sayılabilir Oyunculuk ve sahneleme açısından Batı modelini izleyen ödenekli ve özel tiyatrolar yanında, ortaoyunu ve tuluat tiyatrosunun oyunculuk tarzını sürdüren özel topluluklar da oldu 1970'lerin ortalarında pek çok özel tiyatro kapandı, yeni açılanların bir bölümü de başarılı olamadı 1980'lerin ortalarından bu yana İstanbul'daki özel tiyatrolar yeniden bir canlanma dönemine girdiler
Türk oyun yazarlığı, Cumhuriyet döneminde Batı modelini uygulayan tiyatronun kurumsallaşması yolunda yapılan atılıma koşut olarak gelişme gösterdi Gerçekçi Avrupa tiyatrosundan büyük ölçüde etkilenen Türk yazarları, gerçekçi doğrultuda yazdıkları oyunlarda öncelikle, Osmanlı toplumundan modern Türk toplumuna geçilirken yaşanan sancıları dile getirdiler Bu geçiş dönemini yansıtmakta en başarılı olmuş yapıtlar Reşat Nuri Güntekin'in Yaprak Dökümü (1930) ve Ahmet Kutsi Tecer'in Köşebaşı'sı (1984) idi Çok üretken bir yazar olan Cevat Fehmi Başkut ise toplumsal eleştirel yaklaşımını çoğunlukla güldürü çerçevesi içine yerleştirdi
Türk oyun yazarlığında Cumhuriyetin ilk 30 yılında ağırlık kazanan eleştirel gerçekçi yaklaşım etkisini günümüze değin sürdürdü 1950'lerden çok partili döneme geçildiğinde devlet yönetimine ilişkin siyasal sorunlarda tiyatro sahnesinde gündeme getirildi Aynı zamanda, toplumsal sorunları yansıtma aşamasından, bu sorunların kaynak ve nedenlerini irdeleme aşamasına geçildi Bu dönemde Türk tiyatrosu yeni yazarlar kazandı Aziz Nesin ve Haldun Taner bildik gerçekçi dram kalıplarını zorlayarak yeni biçim denemelerine giriştiler
1960'lar Türk tiyatro edebiyatı içinde parlak bir dönem oldu Siyasal, ekonomik, kültürel açılardan önemli bir bilinçlenme aşamasının yaşandığı bu dönemde tiyatro, işçi ve köylü kesiminin sorunlarına eğildi Bir yandan, orta sınıftan ailelerin yaşadığı toplumsal ve ekonomik sorunları irdeleyen gerçekçi oyunlar yazılırken, köy ve gecekondu ortamı da yaşama ve giyinme biçimi ve dil özellikleriyle sahneye getirildi
Bu dönemin en yaygın türlerinden biri de konularını Osmanlı tarihinden, halk kahramanlarının yaşamlarından ve mitolojiden alan, şiir diliyle yazılmış oyunlardır Güngör Dilmen, Orhan Asena, Turan Oflazoğlu, Necati Cumalı bu doğrultuda yapıtlar verdiler 1960'ların sonlarına doğru siyasal içerikli belgesel oyunlarda yazılmaya başlandı Sermet Çağan'ın, Brecht'in epik tiyatro yöntemini doğrudan uyguladığı Ayak Bacak Fabrikası (1964), bu dönemde toplumcu gerçekçi yaklaşımın bir örneği oldu
Türk oyun yazarlığına öz ve biçim açısından kişiliğini kazandırma yolunda önemli bir katkı 1960'lardaHaldun Taner'den geldi Ahmet Kutsi Tecer'in 1940'larda geleneksel Türk tiyatrosunun gevşek dokulu oyun yapısını ve göstermeci anlatımını kullanarak yazdığı Köşebaşı oyununun ardından, 1950'lerde ve 1960'ların başlarında göstermeci anlatımı kullanma ve tiyatroda açık biçim anlayışını benimseme yolunda oyun denemeleri yazmış olan Taner, 1964'te Gülriz Sururi-Engin Cezzar Tiyatrosu tarafından sahnelenen Keşanlı Ali Destanı'yla geleneksel Türk tiyatrosunun belirleyici özelliklerini çağdaş anlamda toplumsal siyasal bir içerikle birleştiren yeni bir yerli türün, yerli epik müzikalin yaratıcısı oldu
1970'lerde pek çok topluluk ağırlıkla politik tiyatro üstünde durdu Bu dönemde sık sık yerli ve yabancı siyasal-belgesel oyunlar sahnelendi; bir yandan da gerçekçi köy oyunları, tarihsel oyunlar, geleneksel Türk tiyatrosunun özelliklerine dayalı müzikli oyunlar, kabare oyunları, epik oyunlar yazıldı Ülkede yaşanan toplumsal siyasal çalkantılardan tiyatronun da olumsuz bir pay aldığı bu dönemin en başarılı oyunlar, geleneksel Türk tiyatrosunun anlatım biçimlerini kullanmayı sürdüren Turgut Özakman'ın aynı biçemi benimseyen Oktay Arayıcı'nın ve Asiye Nasıl Kurtulur? Oyunuyla üne, gene epik türde yazdığı toplumcu gerçekçi oyunlarla pekiştiren Vasıf Öngören'in ürünleridir
1980'lerde ise oyun yazarlığı nicelik ve nitelik açısından bir durgunluk yaşadı Bu dönemde Refik Erduran, Orhan Asena, Turan Oflazoğlu, Necati Cumalı, Melih Cevdet Anday, Turgut Özakman, Sabahattin Kudret Aksal, Recep Bilginer, Güngör Dilmen, Başar Sabuncu, Dinçer Sümer gibi 1950'lerden yada 1960'lardan bu yana oyun yazmayı sürdüren yazarlar dışında, 1970'lerde yazmaya başlayan Bilgesu Erenus ve Tuncer Cücenoğlu'nun, yapıtlarıyla 1980'lerde gündeme gelen Murathan Mungan, Ülkü Ayvaz, Ferhan Şensoy ve Mehmet Baydur gibi yeni yazarların oyunları sergilendi
OYUNCULUK ve OYUN
Oyunculuk konusunda 3 önemli sorun vardır
1- Kadın oyuncu sorunu : Kadın oyuncu ilk başlarda Avrupa içinde bir sorundu Bizim için İslam’dan gelen etkilerle daha da çözümü zor bir sorundur Geleneksel tiyatromuzda kadın rollerine erkek oyuncular çıkıyordu Meşrutiyet’in bitimine yakın Afife ilk yürekli adımı atmış, türlü baskı ve zorluklara göğüs gererek sahneye çıkmıştır
2- Oyuncu Yetişmesi : Her çağ ve her yerde oyuncunun yetişmesi, gerçek anlamıyla usta- çırak ilişkisiyle olmuştur Ancak tiyatro okullarının da yetenekleri yöneltmek sanatçıya kültür ve tiyatro kültürünü vererek onun sanatçı kültürünü artırmada yararlı olduğu görülmüştür
3- Oyuncuların Ekonomik Yönleri Oyuncuların ekonomik yönlerini geliştirmek için bazı çözüm yollarına başvurulmuştur Belli bir sanat yılını doldurmuş olan sanatçılara Jübile verilmektedir Jübile, hem bu sanatçıya hem bir para sağlayacak, ona maddi yönden yardımcı olacak hem de değerbilirlikle sanatçıyı yüreklendirmek gibi iki amaçlıdır
TİYATRO TOPLULUKLARI
1940 yılında Burhanettin Tepsi karısı Saniye Tepsi Nihal Tuna, Cezmi Ar ile İstanbul’un çeşitli semtlerinde kısa oyunculuklardan ve oyunlardan kısa bölümlerden oluşan temsiller verilmiştir 1941’de Vedat Örfi ve Beşiktaş ve Üsküdar çevresinde temsiller vardır Yaz aylarında Şehir Tiyatrosu’ndan bir kesim sanatçılar Şehir Tiyatrosu’ndan bir kesim sanatçılar “Hazım ve Arkadaşları” adı altında temsiller veriyorlar İstanbul Şehir Tiyatrosu’nun olumlu bir çabası da Batı’nın ve Türkiye’nin temel tiyatro eserlerini Tarihi Piyesler ve Türk Tiyatrosu Tarihi Matinaları adı altında dizlerle oynanmasıdır Bu diziyi Selim Nüzhet Gerçek düzenlemiş ve yönetmiştir Bu arada ses tiyatrosu ilk kez bir de o adam adında bir dram oynamıştır 1943’ten - 1955’e değin kuruluşunu yıl yıl izlediğimiz ses, yeni ses ve şen ses opereti bu yıllarda İstanbul için sanat bakımından önemli olmakla birlikte, büyük bir gereksinmeyi karşılamış, sürekli ilgi toplamıştır 1950’de sanat 6 tiyatrosu kuruldu 1951’in en önemli olayı özel ödenekli Küçük Sahne’ nin kurulmasıdır Küçük sahnenin başına Devlet Tiyatrosu’ dan istifa eden Muhsin Ertuğrul getirildi Genç yeteneklerle yepyeni bir tiyatro anlayışını yeni bir coşkuyu getirmiştir Küçük Sahne’ nin bu dönem Tiyatrosu içinde bu çok önemli bir yeri vardır Küçük Sahne 3 yıllık ömründe Vedat Nedim’in 2 eserini Aşağıdan Yukarıya ve Siyah – Beyaz’ı sahneye koyabilmiştir 1958’in önemli bir girişimi 1959’da gerçekleşmiş ve bu dönemin en önemli topluluklarından biri olan kent oyuncularının doğumuna yol açmıştır 1958’de Devlet Tiyatrosu ile ilişiği kesilen oyuncular tarafından kurulan bu topluluk günümüz tiyatrosunun gelişiminde büyük rol oynamıştır Bu topluluk genel olarak halkın sorunlarına ışık tutan ve ülke yöneticilerinin içinde bulundukları tutuma yönelik eserleri canlandırmışlardır Kent tiyatrocularının kurduğu tiyatro grubu katılımın artmasıyla günümüze kadar gelebilen ve faaliyetlerine devam edebilen nadir topluluklarımızdandır
TİYATROMUZUN GELİŞİM ÇİZGİSİ
Günümüz Türk tiyatrosu on dokuzuncu yüzyıldan bu yana batı tiyatrosu doğrultusunda gelişmektedir Batı ülkelerinin ünlü topluluklarının İstanbul’da verdikleri temsillerle bu tiyatro tarzını tanımış olan tiyatromuz, ilk ürünlerini Ermeni topluluklarının etkinlikleriyle vermiş; Türk oyuncuların katılımı, yeni toplulukların kurulması, tiyatro binalarının yapılması, en önemlisi, yerli oyun yazarlarının yetişmesi ile gelişimini sürdürmüştür Bu tarzın ilk Türk oyunu olarak tarihe geçen Şinasi’nin Şair Evlenmesi başta olmak üzere, Namık Kemal, Ahmet Mithat, Şemsettin Sami, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit, Ali Haydar gibi Tanzimat döneminin; Cenap Şehabettin, Hüseyin Suad, Halit Ziya, Ali Ekrem, Mehmet Rauf, Hüseyin Rahmi, İzzet Melih, Halit Fahri gibi Meşrutiyet döneminin ünlü yazarlarının yazdıkları oyunlarla zengin bir birikime kavuşan tiyatromuz siyasal olaylara koşut olarak, özellikle İstanbul’da, toplumun özlemlerini, heyecanlarını, umutlarını, düş kırıklıklarını yansıtan hareketli bir sahne ortamı yaratmış, tiyatro topluluklarının turne temsilleriyle bir ölçüde Anadolu halkına da tanıtılmıştır 1914’de, önce tiyatro okulu olarak tasarlanan, daha sonra belediyeden ödenekli bir tiyatro topluluğuna dönüşen Dârülbedayinin kurulması, Cumhuriyet öncesinde tiyatro sanatı adına gerçekleştirilmiş önemli bir adım olmuştur
Cumhuriyet döneminde devleti yönetenlerin tiyatroya ilgi gösterdiği ve destek sağladığı, ödenekli ve özel tiyatroların sayısının arttığı, Anadolu’ya yaygınlaştığı, oyun yazarlığının geliştiği, tiyatro okullarının açıldığı, gösterimlerin düzeyinin yükseldiği görülür Mustafa Kemal Atatürk’ün tiyatro sanatına önem vermesi, tiyatro sanatçılarına saygıyla yaklaşması, özellikle de, Müslüman Türk kadınının oyuncu olarak sahneye çıkmasını sağlaması Türk tiyatrosunun gelişmesinde büyük rol oynamıştır 1920 yılında Afife Jale adındaki genç oyuncu adayının Hüseyin Suat’ın Çürük Temel adlı oyununda rol aldığı için kovuşturulduğunu, sahneye çıkmasının engellendiğini, bu yüzden erken ölümle sonuçlanan mutsuz bir ömür sürdüğünü hatırlıyoruz Oysa, üç yıl sonra Bedia Muvahhit, Türk kadını sahneye çıkmadıkça tiyatromuzda özlenen gelişimin sağlanamayacağına inanmış olan Mustafa Kemal’in teşvikiyle, 31 Temmuz 1923’te İzmir’de, İbnür Refik Ahmet Nuri’nin Ceza Kanunu adlı oyununda, Dârülbedayi sanatçılarıyla birlikte rol almış, sanatını ölümüne kadar sürdürerek kendinden sonra gelecek olan kadın sahne sanatçılarına öncülük etmiştir
Devletin tiyatroya destek olması, Türk kültür ve sanat yaşamında benzersiz bir girişimin ürünü olan Halkevleri projesinin gerçekleşmesi, Devlet Konservatuarının açılması, Devlet Tiyatrosunun kurulması sahne sanatları adına atılmış en önemli adımlar olmuştur
ÇOCUK TİYATROSU
Türkiye’de ilk çocuk tiyatrosu, 1935-1936 Muhsin Ertuğrul’un yönettiği Şehir Tiyatrosu kuruldu Ama çocuk tiyatrosu fikri beş yıl önce kök salmaya başlamıştı İlk çocuk oyunu M Kemal Küçük’ün “çocuklara ilk tiyatro dersi” oldu Çocuk tiyatrosu ikinci yılda daha başarılı bir yolda ilerledi ve gösterilere şarkılar, danslar da eklendi 1935’ten sonra bu alanda çeşitli oyunlar yazan çeşitli yazarlara rastlanır Başı Mümtaz Zeki Taşkın, Sabih Gözen ve Ferih Egemen çeker Çocuk oyunu yazanlar arasında oyuncular da vardır KKemal Küçük, Arif Obay , Ekrem Reşit, Ergün Sav, Kemal Ragıp, Mebrure Koray ilklerdendir Ankara çocuk tiyatrosu ilk kez 1947-1948 döneminde başladı M Ertuğrul’un yönettiği “Küçük Tiyatro” da, Devlet Tiyatrosunun tam olarak çalışmaya başladığı 1949-1950 döneminden önce üç çocuk oyunu sahnelendi İlki, MZ Taşkın’ın “Altın Bilezik” idi Bunu Arif Obay’ın “Büyükbabamın Pireleri” izledi Üçüncü oyun ise yine Taşkın’ın “Kara böcek” adlı oyunuydu Çocuk oyunlarına ilk eğilen özel topluluk Ankara Sanat Tiyatrosu oldu Daha sonra çocuk oyunları oynayan topluluklar ortaya çıktı “Afacan çocuk Tiyatrosu” gibi topluluklar yalnızca çocuk oyunları oynadılar 1961-1962 dönemi çocuk tiyatrolarının yaygınlaşma dönemi oldu İstanbul ve Ankara da özel tiyatrolar çocuk tiyatroları oynamaya başladılar Bazı bankalar çocuk tiyatroları kurdular
Son yıllar da çocuk tiyatrosuna verilen önemle birlikte, göğsümüzü dış ülkelerde de kabartan bir topluluk, Muhsin Ertuğrul ve Haldun Taner’in yönlendirmesiyle 1970’li yıllarda kurulmuştur Bu topluluğun adı “(AÇOK) Anadolu çocuk oyunları kolu”dur
AÇOK’ un yanı sıra, son yıllar da göz dolduran çocuk tiyatroları arasında “Ankara Çocuk Tiyatrosu” “Bizim Tiyatro” gibi topluluklarda vardır
OYUN YAZARLAĞI
Cumhuriyetin ilanından bu yana Türk oyun yazarlarının genel olarak bazıları dışında toplum sorunlarıyla ilgilendikleri görülür İlk başlarda toplum sorunlarına yönelen yazarlar, daha türk toplumuna özgü olmayan yabancı değerleri aktarma yolunu tutmuşlardır 1923 ten bu yana oyun yazarları, kendi dönemlerinin koşulları içinde daha çok tez oyunlarına ilgi duymuşlardır Ancak oldukça da yüzeyde kalmışlardır Bunun bir nedeni yazarların görüşlerini olması gerektiği kadar özgür bir biçimde açıklayamamış bulunmalarıdır Aktarmacılığa karşı ilk hareketlenmeler 1940 ile 1950 yılları arasında başlamış ve 1960’lar dan sonra ilk başlardaki yönelişi tamamen değiştirecek bir yoğunlukta düşünceler geliştirilmiş, uygulamalara girişilmiştir Cumhuriyet dönemindeki yazarlar, genel yönelimleri dikkate alarak altı gelişim evresinde incelene bilir Her evrede çeşitli görüşte ve üslupta yazarlar olmasına karşın ele aldıkları konular ve geleneksel tutumları açısından kesin çizgilerle belirlenmiş yazar kuşaklarının olduğu anlaşılır Üstelik, bu kuşaklar arasında, tutum açısından olduğu kadar üslup ve biçim yüzünden de ayrılıklar görülür Bu evreler şunlardır:
1 dünya savaşı kuşağı, 2 cumhuriyetin ilk 15 yılındaki kuşak, 3 ikinci dünya savaşındaki kuşak, 4 1950 kuşağı, 5 1960 kuşağı, 1970 kuşağı
1)BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI KUŞAĞI
Meşrutiyet dönemi yazarlarının bir bölümü bu kuşağı ortaya çıkarır Bu kuşak, 1908 de ilan edilen İkinci Meşrutiyeti, Balkan Savaşlarını, Birinci Dünya Savaşlarını ve sonrada Türk bağımsızlık savaşını da yaşamış, cumhuriyetin ilk üst yapı devrimlerini görmüştür Bu kuşak yazarların bir çok oyununda Anadolu yurt sever insanları ile İstanbul’un yozlaşmış, işbirlikçi çevresi karşı karşıya getirilir Doğal olarak rejim değişimi içinde aile ve birey sorunları da ele alınmıştır Ancak bu kuşağın genel yönelimi daha çok bağımsızlık savaşı ve devrimleri vurgular
2)CUMHURİYEİN İLK ON BEŞ YILINDAKİ KUŞAK
Bu evrenin yazarları genel olarak ruhsal çelişkiler, değer yargılarının değişmesi toplumsal yargılar ve Türk tarihinin ile ilgili efsanelere giderek ulusçuluğu vurgulayan düşünceler üzerinde durmuşlardır Bir önceki kuşakta izlediğimiz Halit Fahri Ozansoy bu kuşağın özelliklerini de benimsemiştir
3)İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI KUŞAĞI:
Bu kuşak yazarların da öne çıkan tavır, değer yargılarının değişmesinde, yüzeyde kalmışlığın yergisi, eğitimsizliği, görgüsüzlüğün eleştirisi ve sorunlara ahlakçı ve didaktik açıdan yaklaşımla bakmaktadır Ayrıca bu yazarların duygusal bir tutumla ekonomik sorunlar üzerinde durdukları izlenir; paranın bayağılığı, paranın insan ahlakı üzerindeki yıpratıcı etkisi sık sık işlenir Aile teması hemen hemen her kuşakta izlenir Ancak bu kuşakla birlikte aile yalnızca ahlak kuralları içinde değil,ü ekonomik durumlarıyla ele alınmaya başlamıştır
4)1950 KUŞAĞI:
Cumhuriyet döneminin, hem oyun yazarlığı hem de çeşitli yönelişleri açısından en yoğun kuşağıdır Aynı zamanda Türk tiyatro yazının da ve uygulamasının da çeşitli deneyleri ve dinamik bir dönemi getiren yazar, yönetmen, sanatçı, dramaturg ve eleştirmenlerin temsil ettiği evreyi kaplar Sorunları yalnızca göstermekle kalmayan, onları yorumlayan ve bir takım sonuçlara çıkan bu kuşak kendinden sonra gelen daha doktriner 1960 kuşağı ile bir uyum göstererek yeni gelişmelerin etkisinde büyük gelişme içinde günümüze kadar gelir
5)1960 KUŞAĞI:
Bu kuşak daha önceki kuşaktan politik eğilimleri ve daha radikal olmasıyla ayrılır Son yıllarda yazılan ve toplum bozukluklarını yansıtan tiyatro yapıtlarının hemen tümünde bu bozuklukların toplumun bilinçsizliğinden, bireyin sorumsuzluğundan ileri geldiği belirtilir Bu dönem de, toplum eleştirisinin yanı sıra, Türkiye’nin dış siyaseti, uluslar hukuku, dünya politikası da tartışılır
6)1970 KUŞAĞI:
1970’ten sonra, oyun yazarlığında niceliksel bir azalma görülür 50’li yıllardan bu yana artan oyun yazarı sayısında son 10- 15 yılda büyük ölçüde azalmaya rastlanır Hele de 60’lı yıllarda yazılan tiyatro eserlerinin tiyatroya olan katkısı da kalmamıştır Tiyatro yazarlığıyla tanınan bir çok yazar ise roman ve öykü yazarlığına geçiş yapmışlardır Ancak oyun yazmayı 50’li yıllardan beri sürdüren yazarlarla karşılaşınca ancak küçük bir bölümün sürekli oyun yazarlığı yaptığı görülür Oyun yazarlarının bir kerteye kadar tavsamasının elbette nedenleri vardır
XIX YY TÜRK TİYATROSUNDA MUHTEVA
XIX yy tiyatro eserleri yazıldıkları devre sıkı sıkıya bağlıdır Bu asrın siyasi sahalardaki tanzimleri sosyal hayatta bir medeniyet değiştirme şeklinde tezahür etmiştir Bu sebeple bütün faaliyetlerde sosyal fayda ön planda görülür Diğer edebiyat nevilerinde olduğu gibi tiyatro faaliyetleri de fert ve toplum hizmetinde bir mektep, bir kürsü vazifesi görmüştür
Eserlerde daha ziyade zorla evlendirmeler, aile, kadın terbiyesi, sefahat, sınıf ve meslek ayrılıkları, esirlik ve esirliğin reddi, eşitlik, namus, örtünme, ana babaya saygı, Osmanlılık, İslam birliği, vatan sevgisi, hürriyet aşkı, batı hayranlığı, geleneklere karşı isyan ve bu konular içindeki dejenere tipler ele alınmış ve işlenmiştir Böylece yeni bir medeniyet karşısında birtakım eksikliklerimizi ve ihtiyaçlarımızı, edebi türler vasıtasıyla ifade ederken eserlerin muhtevası da kendiliğinden teşekkül etmiş olur XIX yy da birtakım güçlükler içinde çırpınan cemiyetimiz yeni şeylere uyma hevesi kadar eskiden ayrılmanın üzüntüsünü de bir arada yaşamaktadır Hülasa bir insanı, bir cemiyeti bütün hayatı ile; maddi ve manevi bütün unsurları ile değiştirip bir başka hüviyete bir başka kılığa büründürmenin halet-i ruhiyesi içinde bir kültür krizi, bir sosyal bunalım yaşanmaktadır Devrin büyük dramı da bu sosyal bunalımdan, bu kültür krizinden gelmektedir
Kendi kendini yeniden yaratma kaygısı içinde yaşayan devrin duygu ve düşüncesini aksettiren edebiyat eserleri de pek tabi olarak aynı mahiyette sosyal ve dramatik olmuştur
Yenilik peşinde koşan devrin yazarları getirdikleri yeni teklifler doğrultusunda kendiliğinden eğitici, öğretici ve ıslahatçı niteliklerde görülürler, bu karakterdeki eserlerin muhtevalarında zenginlik ön plandadır (muhteva zenginliği) şekil ve dış yapılarına fazla önem verilmemiştir Bunun için XIX yy tiyatro eserlerinde teknik kusurlar bulunabilir Fakat bu eserlerin asıl önemi bize geçen yy hayatına dair getirdikleri gerçeklerdir Bu hayatın manevi yapısına dair verdikleri bilgiler ayrıca önemlidir
XIX yy da yazılan tiyatro eserlerinin çoğu tezlidir bu eserlerde tenkit edilen veya savunulan birer problem vardır Problemlerin arkasında devrin ızdırapları eğilimleri, istekleri, manevi çabası yani devrin psikolojisi meydana çıkmaktadır Yazıldıkları devrin manevi hayatını parça parça bölümler halinde veren, bu eserlere bakınca o zamana kadar tanımadığı yeni kavramlarla manevi bütünlüğü bunalmış bir kararsızlık içinde yaşayan mütereddit bir toplum karşımıza çıkar
Devrin fert olarak insanın eğitim ve öğretimi endişesi, toplumun yeni müesseselerle daha iyi çalışır hale getirme endişesi, şanlı mazimize laik ve batı medeniyeti seviyesinde yeni bir hayata kavuşma idealleri sebebi ile, tiyatro eserleri fert, toplum ve idealler olmak üzere üç ana çizgi üzerinde yürümüşlerdir
