Cümle Çeşitleri - Konu Anlatımı

A. YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER​

Yüklemin türüne göre cümleler ikiye ayrılır:

1. FİİL CÜMLESİ:​

- Yüklemi fiil olan cümleye fiil cümlesi denir.
- Yüklem durumunda bulunan söz, çekimlenmiş bir fiildir.

Örnek:

• Soğuk günler artık geride kaldı. ( “kaldı” kelimesi fiil olduğu için bu cümle fiil cümlesidir.)
• Onu iki gündür büromda bekliyorum. ( “bekliyorum” kelimesi fiildir- Fiil Cümlesi)
• Bu olayı ona sınıf başkanı anlatmış. (“anlatmış” kelimesi fiildir- Fiil Cümlesi)

2. İSİM CÜMLESİ:​

Yüklemi isim soylu bir kelime olup, ek-fiilin zamanlarından biri ile çekimlenmiş olan cümlelerdir.

Örnek:

• Üzerindeki kazak güzeldi. ( “güzeldi” kelimesi isim soylu bir kelime olduğu için bu cümle isim cümlesidir.)
• Bu olayın sorumlusu odur. ( “odur” kelimesi ismdir – İsim Cümlemesi )

Uyarı-1: Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler isim cümlesidir.
Amacı, okulu iyi bir dereceyle bitirmekti.

UYARI-2: İsim cümleleri genellikle iki unsurdan, özne ve yüklemden meydana gelir.
Bu roman yazarın okuduğum ilk kitabıydı.

B. ÖĞELERİN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER​

Türkçe cümle yapısında öğe dizilişi şöyledir:

Yüklem sonda bulunur. Ama meselâ şiirde yüklem cümlenin herhangi bir yerinde olabilir. Diğer öğelerin yeri önem sırasına göre değişebilir.

Yüklemin cümle sonunda olup olmamasına göre cümleler ikiye ayrılır.

1. KURALLI CÜMLE:​

Yüklemin sonda olduğu cümleler kurallı cümlelerdir.

Örnek:

• Burada eskiden çok güzel evler vardı. ( Kurallı Cümle)
• Ülkemiz ormanlar bakımından gittikçe fakirleşiyor. ( Kurallı Cümle)
• Size buraya çöp dökmemenizi söylememiş miydim? ( Kurallı Cümle)

2. DEVRİK CÜMLE:​

Yüklemi sonda bulunmayan cümlelerdir.

Örnek:

• Anlıyorum senin demek istediğini. ( Devrik Cümle)
• Çok insan anlayamaz eski musikimizden (Devrik Cümle)
• Ve ondan anlamayan bir şey anlamaz bizden. (Devrik Cümle)

EKSİLTİLİ CÜMLE:
Çoğu zaman yüklemi, kimi zaman da başka bir öğesi bulunmayan cümlelere denir. Eksiltili cümlelerde eksik olan öğeyi okuyan kişi tamamlayabilmelidir. Aksi halde o ifade cümle olmaz.

Örnek:

• İnsan böyle bir olayla karşılaşınca neler düşünmüyor ki ... Eksiltili cümle
  Okula dün sabah kim geldi?
• Arkadaşım. (geldi) Eksiltili cümle

C. ANLAM YÖNÜNDEN CÜMLELER​

- İşin, oluşun, hareketin, durumun, kılışın yüklemde nasıl anlatıldığına göre cümleler çeşitlere ayrılır. Burada işin yapılıp yapılmadığı, durumun varlığı yokluğu, işin istenildiği ya da emredildiği, bildirildiği ya da sorulduğu önemlidir.

- Cümlede anlatılan işin, oluşun, hareketin olup olmadığını veya sözü edilenin var olup olmadığını bildiren cümlelere haber cümlesi; bir isteği, dileği, emri, tasarıyı, şartı bildiren cümlelere de dilek cümlesi denir.

1. OLUMLU CÜMLE:​

Fiil cümlesinde işin, oluşun yapıldığını veya olduğunu; isim cümlesinde ise sözü edilen kavramın bulunduğunu, var olduğunu, bahsedilen şekilde olduğunu bildiren cümlelerdir.

Örnek:

• O günler çok güzeldi. (Olumlu isim cümlesi)
• Hep seni bekledim. (Olumlu fiil cümlesi
• Kalbimi çalan buydu. (Olumlu isim cümlesi)

2. OLUMSUZ CÜMLE:​

- Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediğini anlatan cümleler olumsuzdur.
- Olumlu fiil cümlesi ‘‘-ma/-me,-maz/-mez’’ ekleriyle, olumlu isim cümlesi “yok, değil, ya da –sız/-siz” ekleriyle olumsuz yapılır.

Örnek:

• Kapını çalan bendim. (olumlu isim cümlesi)
• Kapını çalan ben değildim. (olumsuz isim cümlesi)
• Dışarıda birkaç kişi vardı. (olumlu isim cümlesi)
• Dışarıda hiç kimse yoktu. (olumsuz isim cümlesi)
• O, çok güçlüydü. (olumlu isim cümlesi)
• O, çok güçsüzdü. (olumsuz isim cümlesi)
• Eve gelmiş. (olumlu fiil cümlesi)
• Eve gelmemiş. (olumsuz fiil cümlesi)

UYARI-1: Bazı cümleler yapı bakımından olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir.

Çocuklarının okumasını istemiyor değildi. (Yapıca Olumsuz / Anlamca Olumlu “İstiyordu”)

UYARI-2: Biçimce olumlu her cümle, anlamca olumlu olmayabilir.

Haydi, bu işi yapabilirsen yap. (Yapamazsın.) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle)

UYARI-3: Bir cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük tekse, o cümle biçimce de anlamca da olumsuzdur. Bir cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük iki tane ise o cümle biçimce olumsuz, anlamca olumludur.

Böyle yapmayın. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)

Hala yanıma gelmiş değil. (Gelmemiş) (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)

3. SORU CÜMLESİ:​

- Bir duygu veya düşünceyi soru yoluyla açıklayan cümlelere soru cümlesi denir.
- Dilimizde soru anlamı soru sıfatıyla, soru zamiriyle, soru zarfıyla veya soru edatıyla sağlanabilir.

Örnek:

• Dün beni arayan sen miydin? (Soru anlamı soru edatıyla sağlanmış.)
• Bize ne zaman geleceksin? (Soru anlamı soru zarfıyla sağlanmış.)
• Bana ne aldın? (Soru anlamı soru zamiriyle sağlanmış.)
• Hangi okulda çalışıyorsun? (Soru anlamı soru sıfatıyla sağlanmış.)

* Soru cümleleri gerçek ve sözde soru cümlesi olmak üzere iki gurupta incelenebilir. Gerçek soru cümleleri mutlaka cevap gerektirirken sözde soru cümleleri gerektirmez.

Örnek:

• Okula neden gelmedin? (gerçek soru cümlesi )
• Dersi anlıyor musunuz?(gerçek soru cümlesi)
• Onu ben mi dövmüşüm? (sözde soru cümlesi)
• Şu kitabı bana verir misin? (sözde soru cümlesi)

4. EMİR CÜMLESİ:​

- Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş veya anlamca emir özelliği taşıyan cümlelerdir.
- Fiilin yapılmasını emir biçiminde bildirir.

Örnek:

• Oraya otur ve yerinden kalkma. ( emir cümlesi)
• Bu raporu akşama kadar yetiştir. ( emir cümlesi)
• On dakika sonra hazır ol! ( emir cümlesi)

5. ÜNLEM CÜMLESİ:​

Özlem, sevinç, heyecan, korku, üzüntü, onaylama gibi değişik duygular anlatan cümlelere ünlem cümlesi denir.

Örnek:

• Eyvah, ne yer ne yar kaldı! (ünlem cümlesi)
• Neydi o güzellik öyle! (ünlem cümlesi)
• Süper bir iş buldum! (ünlem cümlesi)

6. ŞART CÜMLESİ:​

- İçinde şart ve koşul anlamı bulunan cümlelere şart cümlesi denir.

- Şart cümlelerinin yüklemleri şart kipine göre çekimlenmiştir ve yardımcı cümle oluşturmuştur. Yani bir cümleyi şart çekimiyle bir yardımcı cümle yapabiliriz.

Örnek:

• Eve geldiyse bizi beklesin. (şart cümlesi)
• Ankara'ya gidersen Kızılay'dan bana kaset al. (şart cümlesi)
• Beni arayan Dursun ise gelmediğimi söyleyin. (şart cümlesi)

7. İSTEK CÜMLESİ:​

- Gerçekleşmesi mümkün olan veya olmayan dileği, arzuyu, isteği bildiren cümlelere istek cümlesi denir.

- İstek cümlesi istek ve dilek-şart kipleriyle yapılır; bu kiplerle birlikte "bari, tek, n'olaydı, keşke" kelimeleri de kullanılabilir.

Örnek:

• Çıkıp biraz dolaşalım. (istek cümlesi)
• Dirilip kalksa da yapılanları bir görse. (istek cümlesi)
• Bari doğru cevap verseydi. (istek cümlesi)

SONUÇ:

• Her cümle bu yedi cümle türünden en az birine dahildir.
• Bir kere bütün cümleler ya olumludur ya olumsuz.

Örnek:

• Ah, bilsen biz senin ıstırabını ne iyi anlıyoruz! (Ünlem, olumlu, istek)
• Biz ki her şeyi görür ve anlarız. (Olumlu)
• Düşün, bir elbiseyle bir vücut arasındaki esrarlı rabıtayı düşün. (Emir, olumlu)
• Vücudun sonsuz hareketleri içinde bize düşmeyen pay hangisidir? (Olumlu, soru)

D. YAPI BAKIMINDAN CÜMLELER​

Her cümle bir yargı bildirir; ancak bazı cümleler birden fazla yargı bildirir. Bu yargılar bazen iki ayrı yüklemle bazen yan cümleciklerle sağlanır. Yapısına göre cümleler işlenmeden önce temel cümle ve yan cümle kavramları anlaşılmalıdır.

Temel Cümle: Bir cümlenin yüklemi temel cümledir. Cümlenin bildirmek istediği asıl yargı da bu cümleyle verilir. Diğer öğeler de tamamlayıcı öğelerdir.

• Akşama geleceğim.
• Fırtınadan ağaçlar devrilmiş.

Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, temel cümleyi anlam bakımından tamamlayan cümledir. Yan cümleler iki şekilde yapılır:

a. Fiilimsilerle Yapılan Yan Cümleler: Filimsilerin en önemli görevi yan cümle oluşturmaktır. Filimsinin oluşturduğu yan cümleyi bulmak için önce cümlenin öğeleri bulunur, sonra fiilimsinin hangi öğe içinde olduğuna bakılır. Fiilimsinin içinde bulunduğu öğe yan cümledir.

• Öğretmen sınıfa girince herkes ayağa kalktı.
• Bana fotoğrafını gönderen okuruma teşekkür ederim.
• Karadeniz’de denize açılmak tehlikelidir.
• Davetime gelmeyişine çok üzüldüm.

b. Çekimli Fiillerle Yapılan Yan Cümleler: Çekimli fiiller, genellikle temel cümle olur; ancak bazen de yan cümle olur. Bu tür cümlelerde de önce öğeler bulunur, sonra çekimli fiilin hangi öğe içinde olduğuna bakılır. İçinde çekimli fiil olan öğe yan cümledir.

• O da gelirse gideriz.
• O bana, ben de geleceğim, dedi.
• Müdür, bize ‘‘Akşamları çıkmadan önce pencereleri kapatın.’’dedi.

Yapısı bakımından cümleler üçe ayrılır:

1. BASİT CÜMLE:​

Tek yüklemi bulunan, tek yargı bildiren cümlelerdir. Bu tür cümleler de yan cümle bulunmaz.

Örnek:

• Sanatının doruğunda sahneyi bıraktı.
• Genç yaşında tiyatroda ün yaptı.
• Pek az ev vardı vadide.

2. BİRLEŞİK CÜMLE:​

Yan ve temel cümlelerden oluşan, içinde birden fazla yargı barından cümlelere denir. Birleşik cümleler dörde ayrılır.

a. Girişik Birleşik Cümleler: Yan cümlenin fiilimsilerden oluştuğu cümlelerdir. Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.

Örnek:

• Arabayı almadan buraya gelme.( Girişik Birleşik Cümle) Yan Cümle/Ö. Temel Cümle/D.T./Y.
• Arabaların köprüde durması yasaktır.(Girişik Birleşik Cümle) Y. C./Ö. T.C./Y.
• Beni dinleyin herkese teşekkür etmek istiyorum.(Girişik B.Cümle Y.C./D.T. Y.C./N. T.C./Y.

b. Şartlı Birleşik Cümle: Yan cümlenin, şart ekiyle çekimlenmiş bir fiil veya bir isim olduğu cümleler şartlı birleşik cümlelerdir.

Örnek:

• Çok parası varsa hayır kurumlarına bağışlasın.(Şartlı B.C
  Y.C./Z.T. T.C./D.T./Y.
• Bir kişi daha olursa kadroyu tamamlıyoruz.(Şartlı B.C.)
  Y.C./Z.T. T.C./N./Y.
• Havalar ısınırsa pikniğe gidebiliriz.( Şartlı Birleşik Cümle)
  Y.C./Z.T. T.C./D.T./Y.

c. İç İçe Bileşik Cümle: Cümle içinde bulunan başka bir cümlenin yüklemin bir öğesi durumunda bulunduğu ya da bir öğenin tamamlayıcısı olduğu cümlelerdir. Bu tür cümleler birine ait sözlerin başkalarına aktarıldığı cümlelerdir.

Örnek:

• Sen benim tek dostumsun, diyordu.( İç İçe Bileşik C.)
  Y.C./N. T.C./Y.
• ‘‘Yarın sana erkenden uğrarım.’’ demişti.(İç İçe Bil.Cüm.)
  Y.C./N. T.C./Y.
• İçeriye girerken duyduğum dışarıda bekle sözü beni korkuttu. (İç İçe B.C.)

d. İlgi Cümlesi: Çekimlenmiş bir fiilden oluşan yan cümleciğin, temel cümleye “ki” bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir. Temel cümle çoğu zaman “ki” den önceki öğedir.

Örnek:

• Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini. (İlgi Cümlesi)
  T.C./Y. Y.C./N.
• Ona dedim ki ondan sana fayda yok. (İlgi Cümlesi)
  T.C./Y. Y.C./N.
• Öğrendim ki hemen hemen herkes ordaymış. (İlgi Cümlesi)

3. SIRALI CÜMLE:​

En az iki yüklemi bulunan cümlelerdir. Sıralı cümleler birbirine virgülle bağlanır. İkiye ayrılır:

a Bağımlı Sıralı Cümleler: Herhangi bir öğesi ortak olan cümlelerdir.

Örnek:

• Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.(Özne ortak.)
• Görevliler balonları aldılar, çocuklara dağıttılar.(Özne ortak.)
• Şiir kitapları çok satıyor, öykü kitapları az.(Özne ortak.)
• Ben bu kitabı okumuştum, size de öneririm.(Özne ve nesne ortak)

b. Bağımsız Sıralı Cümleler: Hiçbir öğesi ortak olmayan cümlelerdir.

Örnek:

• Kitap okumayı çok severim, her gün kitap okurum.
• Ağaçların yaprakları dökülüyor, kış yavaş yavaş geliyor.
• O geziyordu, ben çalışıyordum.
• Sabahı severiz; çünkü gündüzün başlangıcıdır.

UYARI: Bazı kaynaklar ama fakat çünkü gibi bağlaçlarla birbirine bağlayan cümleleri bağlı cümle olarak kabul ederken; bazıları da sıralı cümle olarak kabul etmektedir.

• Bu işe başlıyorum; ama bugün bitiremem.
  

4. BAĞLI CÜMLE:​

Aralarındaki ilgiden dolayı birbirlerine bir bağlaçla bağlanan cümlelerdir.

Bağlaçlar cümle öğesi değildir.

İkiye ayrılır.​

a. "ki"li Bağlı Cümleler:
Farsça "ki" bağlacıyla birbirine bağlanan bağımsız cümlelerden oluşur.Yardımcı cümle ana cümleyi genellikle nesne ve zarf göreviyle tamamlar.Ana cümle başta, yardımcı cümle sonra bulunur. Bu sıralanış, Türkçe cümle yapısına aykırıdır.

Örnek:

• Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta.
• "Gönlüm isterdi ki mazini dirilten sanat
  Sana tarihini her lâhza hayal ettirsin."

b. Diğer Bağlaçlarla Kurulanlar:

"ve, veya, ya da, da, fakat, ama, lâkin, hâlbuki, ne.....ne, meğer..." bağlaçlarıyla birbirine bağlanan bağımsız cümleler topluluğudur.

Örnek:

• Hava bulutlu ve durduğumuz tepe rüzgârlı idi.
• Okumayı bilmiyor veya numara yapıyor.
• İstediğiniz evrakları getireceğim, fakat okuyabileceğinizi sanmıyorum.
• Ben saatinde gelmiştim, ama o henüz ortalıkta yoktu.

Eline meine sağlık bence egitici

İlkokuldan üniversiteye kadar görülecek konulardan biri bilgi için sağol.

Konularını takipteyim hocam, yeni konuları bekliyoruz.