Divan-ı Lügati’t Türk’teki Atasözleri
Bilinen en eski Türk lûgatı Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de külliyetli miktarda ata sözü … bulunduğu, bunların ise türlerinin günümüze ulaşmış belki en eski numûneleri olduğu malûmdur. Dîvan’daki bu ata sözlerinin … misâl getirilmek üzere kullanıldıkları da bilinen bir gerçektir.
Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de Türkçe, kelime olarak lûgatte, müellifince kurulan cümleler içinde ve misâlen getirilen ata sözlerinde, dörtlüklerde ve beytlerde kullanılmıştır. Türkçe kelimeleri lûgat yapmak, eser müellifinin zâten asıl maksadıdır. Yine müellifin bu lûgatleri açıklamak için kurduğu alelâde cümlelerde kullanılan Türkçe ise kendisine âittir. Bu kelimeler ve alelâde cümleler kelime morfolojisi veyâ gramer kâidexleri açısından ehemmiyeti hâiz olabilirlerse de yine misâl getirmek için Kaşgarlı Mahmud Beğ’in eserinde kullandığı ata sözleri, …, Türkçe’nin anoxnim kültür, san’at ve edebîyât ürünleridirler. Bu bakımdan bu önemli edebiyat unsuxrunu bir arada görebilmek maksadıyla, daha önce derlenmiş olmalarına rağmen, bu ata sözlerini bir kere daha derlemeyi uygun bulduk. Burada şunu da belirtelim ki bu derlemeyi yapan kişinin görüşü, bâzı Türk ata sözlerindeki açık veyâ kapalı anlatımlar, sanki Türk Töresi’nin maddelerini muhtevîdirler
Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de 1. ciltte 163, 2. ciltte 51 ve 3. ciltte 104 adet olmak üzere toplam 318 adet “Sab” denilen ata sözü vardır. Bunların 3 adedi, kendilerine “ata sözü” denilmesine rağmen, lûgatte geçen bâzı kelimelerin cümle içindeki kullanılışını göstermek için kurulmuş basit misâl cümleleridir. 1. cilt, 369’daki “0l keçişni sub iletti” yâni “O keçisini suya götürdü” ile 1. cilt 386’daki “Ol kulın tepik tepdi” yâni “O adamını tekmeledi” cümlelerinin ata sözü oldukları söylenemez. 1. cilt 244’deki “Oñay irpeldi iş” ise düzeltilerek “Oñay iş irpeldi”, yâni “Kolay iş biçildi, bitirildi” hâline sokulsa bile, bu sözün ata sözü ile bir ilişkisi yoktur. Bu bakımdan ata sözü denilen 318 adet deyişten 315 adedi gerçek ata sözüdür.
Bu 315 adet ata sözünün 3′ü 3 defâ, 26′sı da 2 defâ, ya aynen veya çok az farklılıklarla mükerreren kullanılmışlardır. Böylece ziyâde olanlarının adedi 32′dir ve 315’ten tenzil edildiklerinde ata sözlerinin sayısı 283′e iner.
Maamâfih bu takdimde, ziyâde geçen bu ata sözlerinin “DLT Tercümesi”ndeki yerleri de belirtildi ve farklı olanların içlerinden akla en yakın olanı yazıldı. Ayrıca, yemîn etmek için kullanılan bir mesel de ata sözü gibi kabûl ile yukarıda ta’dâdı yapılan 28 sayısının içine bu dahî dâhil edildi.
Ata sözleri, sözün ilk kelimesinin baş harfine göre abaça düzeni ile dizildi. Yanına “Tercüme”deki yeri işâretlendi. Bu işâretlerde Romen rakamı ile cildi, Latin raxkamı ile de sahifesi gösterildi. Ayrıca ata sözünün altında, sözün yaşayan Istanbul Türkçesi’ne çevirisi verildi.
Divan-i Lügati’t Türk – Atasözleri
Abçı neçe al tep bilse, ayıg anca yol bilir
Avcı ne kadar hîle bilse, ayı o kadar yol bilir.
Aç ebek, tok telek
Aç kişi aceleci, tok kişi yavaş olur.
Açıglığ er şebük karımas
Varlıklı kişi çabuk kocamaz.
Aç ne yemes, tok ne temes
Aç olan ne yemez, tok olan ne söylemez?
Agılda oglak togsa arıkda otı öner
Ağılda oğlak doğsa, dere boyunda otu biter.
Agız yese köz uyadur
Ağız yese göz utanır.
Alımçı arslan, berimçi sıçgan
Alacağına arslan, vereceğine, borcuna sıçan.
Alın arslan tutar, küçin sıçgan kösgük, oyuk tutmas
Hîle ile arslan tutulur, zor ile güç ile sıçan nazar, hayâl tutulmaz.
Alp çerikde, bilge tirikde
Yiğit ordu içinde, bilgin mecliste kiñeşte belli olur.
Alp eriğ yabrıtma, ıkılaç arkasın yagrıtma
Yiğiti bakımsız bırakma, yörük atın sırtını yara etme.
Alplar birle uruşma, beğler birle turuşma
Yiğitlerle vuruşma, beğlerle sürtüşme, iddiâlaşma.
Alp yağıda, alçak çoğuda I-
Yiğit kişi düşman karşısında, yumuşak kişi savaşda belli olur.
Anası teblük yufka yapar, oglı tetik koşa kapar
Annesi yalancı yufka yapar, oğlu tetik koşup kapar.
Añduz bolsa at ölmes
Andız ota olsa, at ölmez.
Anıñ yüziñe titinü baksa bolmas
Onun yüzüne dik bakılmaz.
Anuk otru tutsa yokka sanmas
Öne konan yemek ikram edilmemiş sayılmaz.
Arı kapçıtsa ısrur
Arı kızdırılırsa ısırır, sokar.
Arkasız er çeriğ sıyumas
Arkasız kişi düşmanını, rakibini yenemez.
Arpasız at aşumas, arkasız alp çeriğ sıyumas
Arpasız at aşamaz, arkasız yiğit rakibini yenemez.
Arslan karışa sıçgan ötin ködezür
Kocayan arslan sıçan deliğini gözler.
Arslan kökrese at ayakı tulaşır
Arslan kükrese atın ayakları dolaşır.
Aşıç ayur tübüm altın, kamıç ayur men kayda men
Tencere der dibim altın, kepçe der ki ben neredeyim?
Aş tatıgı tuz yogrın yemes
Yemeğe tad veren tuzdur ama tuz çanakla yenmez.
Atan yüki aş bolsa açka az korunur
Aş deve yükü ile olsa aça az görünür.
Ata oglı ataç togar
Oğul babasına çeker, çekmek üzere doğar.
Atası açıg almıla yese oglınıñ tısı kamar
Babası ekşi elma yese, oğlunun dişi kamaşır.
Atası anası açığ almıla yese oglı kızı tısı kamar
Babası anası ekşi elma yese, oğlunun kızının dişi kamaşır.
Ata tonı ogulka yarasa atasın tilemes
Babanın giyimi oğluna yarasa, oğul babasını istemez.
At teküzligi ay bolmas
Atın alnındaki akıtma, gökdeki Ay’la bir olmaz, tutulamaz.
Ayın kişi neñi neñ sanmas
Başkasının malı, mal sayılmaz.
Ay tolun bolsa eliğin imlemes
Ay dolun olunca el ile gösterilmez.
Azuklug aruk ermes
Azığı olan yorulmaz.
(B-Ç Harfi)
Balık subda közi taştın
Balık suda, gözü dışarıda.
Bar bakır, yok altun
Bulunan, var olan bakır, bulunamayan,nâdir olan altındır.
Barçın yamağı barçınka, karış yamağı karışka
İpek yaması ipeğe, yün yaması yüne.
Barıg otru tutsa yokka sanmas
Öne konan varlık, ikram edilmemiş sayılmaz.
Beş erñek tuz ermes
Beş parmak düz, birbirinin eşi değildir.
Bilmiş yek bilmedük kişiden yeğ
Tanıdık şeytan yabancıdan iyidir.
Birin birin miñ bolur, tama tama kol bolur
Birer birer bin olur, damlaya damlaya göl olur.
Bir karga birle kış kelmes
Bir karga ile kış gelmez, gelmiş sayılmaz.
Bir tilkü terisin ikile soymas
Bir tilkinin derisi iki defi soyulmaz, yüzülmez.
Bir toyın başı ağrısa, kamug toyın başı agrımas
Bir şamanın başı ağrısa, bütün samanların başları ağrımaz.
Boldaçı buzagu öküz ara belgülüğ
Öküz olacak buzağı, kendisini belli eder.
Bor bolmayıp sirke bolma
Şarap olmadan sirke olma.
Boşlaglansa boksuklanur
Kızıp kurudan kişi boyunduruklanır.
Boş neñge iyi bolmas
Yaramaz malın sahibi olmaz.
Böri koşnısın yemes
Kurt komşusunu yemez.
Böriniñ ortak, kuzgunuñ yıgaç başında
Kurdun avı ortaklı, kuzgunun avı ağaçda kendine ait olur.
Buğday katında sarkaç subalur
Buğdayın yanında karamuk otu da sulanır.
Bu kök kirsün, kızıl çıksun
Bu mavi, ak girsin, kızıl çıksın.
Buşmasar boz kuş tutar, ebmeser ürüñ kuş tutar
Sıkılmayan kişi boz kuş, acele etmeyen kişi beyaz kuş tutar.
Buzdan sub tamar
Buzdan su damlar.
Bütün ümlüğ kanca bolsa olturur
Şalvarı sağlam olan nereye istese oraya oturur.
Çaksa tütnür, çalsa bilnür
Yaksa tüter, söylese bilinir.
Çakşak üze ot bolmas, çakrak bile ubut bolmas
Taş üstünde ot olmaz, yanşak kişide ar olmaz.
(E Harfi)
Ebdeki buzagu öküz bolmas
Ev içinde bakılan buzağı öküz olmaz.
Ebek ebğe tegmez IBk. Ersek …
Aceleci evine varamaz.
Ebek siñek sütge tüşür
Aceleci sinek süte düşer.
Ebliğ toygursa közi yolka bolur.
Ev sahibi doyurunca, konuğun gözü yolda olur.
Eğir bolsa er ölmes
Eğir otu kökü bulunduran kişi, hastalansa da ölmez.
Eliğ tutgınça ot tut
Yabancıyı tutacağına ateş tut.
El kalır kaldı toru kalmas.
Yurt gider, töre kalır.
Emgek eginde kalmas
Sıkıntı ebedîyen sırtda kalmaz.
Emikliğ uragut kösekçi bolur
Emzikli kadın iştahlı olur.
Endik uma eblikni agırlar
Şaşkın konuk ev sâhibini ağırlar.
Erdem başı tıl .
Faziletin başı dildir.
Erdemsiz kut çertilür
Faziletsizden uğur, kut kaybolur
Erge muñ tegir, tag señiriñe yel tegir
Kişiye keder değer, dağ doruğuna rüzgâr değer.
Erik erini yaglıg, ermegü başı kanlıg
Yürekli kişi yağlı, tembelin başı kanlı olur.
Erkeç eti em bolur, eçkü eti yel bolur.
Teke eti ilâç olur, keçi eti yel olur.
Ermegüğe bulıt yük bolur
Tembele bulut yük olur.
Ermegüğe eşik art bolur
Tembele eşik dağ geçidi olur.
Erñeñe eliğ karı böz üm tikemes
Ergene elli karış bezden iç donu dikilmez.
Er oglı muñaymas, it oglı külermes
Kişi oğlu kederli kalmaz, it oğlu tökezlemez, ayağı sürçmez.
Ersek erğe tegmes, ebek ebğe tegmes
Oynak kadın koca bulamaz, aceleci evine varamaz.
Er sözi bir, eyer köki üç
Er kişinin sözü bir, eyerin bağı üç olur.
Esende ebek yok
Selâmetde acele yokdur.
Esiz anıñ yiğitliği
Yazık onun yiğitliğine…
Eşyek ayur başım bolsa sundurıda sub içgeymen
Eşek der ki; başım aklım olsa denizden su içerim.
Etli tırñaklı eyirmes
Et tırnakdan ayrılmaz.
Eyğü er süñüki erir atı kalır.
İyi kişinin kemiği erir, adı kalır.
Eyğülüğni sub ayakında kemiş başında tile
İyilik yap suya at, pınarında dile bulursun.
Eyğülükün kel, isizliğin kelme
İyilikle gel, kötülükle gelme.
