Düz Yazı (Metin) Türleri
Duygu ve düşüncelerin, uyak ve ahenk olmadan cümlelerle anlatıldığı yazılardır.
Olay, düşünce (fikir) ve bildirme yazıları olmak üzere üçe ayrılır.
1. Olay Yazıları
Bir olayın, yer ve zaman belirtilerek, kahramanların çevresinde kurgulanmasına olay yazıları denir. Olay yazılarında genellikle öyküleyici anlatım tekniğini kullanılır. Özellikle romanlarda betimleyici anlatıma da sık sık başvurulur.
1.1. Masal
Olağanüstü olaylarla süslü, olağanüstü kişilerin başından geçen, zaman ve yer kavramları belirli olmayan hayalî olayların anlatıldığı yazılara masal denir.
> Masalda eğiticilik ve öğreticilik esastır.
> Masallardaki olaylar gerçeğe uymaz.
> Kahramanlar olağanüstü özelliklere sahiptir.
> Masalın geçtiği yer ve zaman belirsizdir.
> Masallar tekerlemeyle başlar.
> Masaldaki karakterler; cinler, periler, devler ve hayvanlar olabilir.
> Masalların sonunda iyiler ödüllendirilir, kötüler cezalandırılır.
> Ulusal konulara yer verilmez, evrensel konular ve mesajlar içerir.
1.2. Fabl (Öykünce)
İnsan dışındaki canlı ve cansız varlıklara insan özelliği verilerek başlarından geçen olayların insanlara ibret dersi verecek şekilde anlatıldığı kısa yazılara fabl denir.
> Sonunda ders verme amacı güden yazılardır.
> Genellikle hayvanlar ve bitkiler konuşturulur.
> Fabl kahramanları insanlar gibi düşünür, insanlar gibi konuşur ve tıpkı insanlar gibi davranır.
> Dünyanın en ünlü fabl yazarları Ezop, La Fontaine ve Beydeba’dır.
Örnek
Yengeç ana, yavrusunu sürekli uyarıyormuş:
– Şunu böyle yapma, bunu böyle yapma! Öyle eğri büğrü yürüme, doğru dürüst yürü!..
Canına tak eden yavru yengeç, anasına şöyle demiş:
– Peki, sen doğru dürüst yürü önümden de ben de yürümek nasılmış öğreneyim!
1.3. Hikâye (Öykü)
Olmuş veya olabilecek olayları belli bir plan çerçevesi içinde yer ve zamana bağlı olarak anlatan yazı türüne hikâye (öykü) denir.
> Yaşanmış ya da yaşanabilir olaylar anlatılır.
> Dar bir zaman dilimini kapsar.
> Olayla ilgili yer ve zaman bellidir.
> Romana göre kısa eserlerdir.
> Karakter sayısı azdır.
> Serim, düğüm ve çözüm bölümlerinden oluşur.
> Kısa soluklu eserlerdir.
> Olay, başlangıçtan sonra doğru giden bir olayın bir anlık parçasıdır.
1.4. Roman
Toplumların ve fertlerin başından geçmiş veya geçmesi mümkün olayları geniş olarak, ayrıntılarıyla anlatan yazı türüne roman denir.
> Yaşanmış ya da yaşanabilir olaylar anlatılır.
> Geniş bir zaman dilimini kapsar.
> Olayla ilgili yer ve zaman bellidir.
> Hikâyeye göre uzun eserlerdir.
> Karakter sayısı fazladır.
Hikaye ile Roman Arasındaki Farklar:
1 Hikâye türü, romandan daha kısadır.
2 Hikâyede temel öge olaydır. Romanda ise temel öge karakter, yani kişidir. Hikâyeler olay üzerine kurulur, romanlar ise kişi üzerine kurulur.
3 Hikâyede tek olay bulunmasına karşılık romanda birbirine bağlı olaylar zinciri vardır. Romandaki olaylardan her biri hikâyeye konu olabilir.
4 Hikâyede kahramanların tanıtımında ayrıntıya girilmez, kahramanlar her yönüyle tanıtılmaz. Romandan farklı olarak hikâyede kişiler sadece olayla ilgili yönleriyle anlatılır. Bu yüzden hikâyelerdeki kişiler bir karakter olarak karşımıza çıkmaz.
5 Öyküde, olayın geçtiği yer (çevre) sınırlıdır ve ayrıntılı olarak anlatılmaz. Romanlarda olaylar çok olduğu için olayların geçtiği çevre de geniştir. Bu çevreler çok ayrıntılı olarak anlatılır.
6 Hikâyeler kısa olduğu için anlatım yalın, anlaşılır ve özlüdür. Romanlarda ise anlatım daha ağır ve sanatlıdır.
1.5. Destan
Bir ulusun kahramanlıklarını, savaşlarını, büyük toplumsal olaylarını anlatan ve genellikle şiir (nazım) biçiminde oluşturulan eserlere destan denir.
> Yazı türleri içinde en uzun olanıdır.
> Efsaneden sonra bilinen en eski türdür.
> Sözlü edebiyat ürünüdür; ancak sonradan yazıya geçirilen destanlar da vardır.
> Olağanüstü olaylar ve kahramanlar vardır.
> Destan kahramanları yarı tanrısal nitelikler taşıyan han, hakan ve kağan gibi kişilerdir.
Destanlar doğal ve yapay (suni) olmak üzere ikiye ayrılır:
a.
Doğal Destanlar
Halk ozanlarının büyük toplumsal olayları anlattıkları destanlardır. Doğal destanların yazarı belli değildir, yani anonimdir.
b.
Yapay (Suni) Destanlar
Yazarı belli olan, daha yakın zamanda yazılan ve olağanüstü durumlara daha az yer veren destan türüdür.
1.6. Efsane (Söylence)
Halkın duygu, düşünce ve hayal dünyasında doğarak ağızdan ağıza dolaşan, gelenek ve göreneklerin oluşumunu etkileyen hikayelere efsane denir.
> Hayal gücünün ürünü ve bilinen en eski türdür.
> Eski dönemlerde tabiat olaylarının nedenlerini bilmeyen insanlar, bu olayları açıklama gereği hissetmişlerdir. Yağmurun yağması, gök gürültüsü, şimşek çakması gibi birçok olayı kendilerine göre yorumlamışlar, efsaneler vasıtasıyla bunlara açıklık getirmişlerdir.
> Efsanelerde kahramanlar Tanrı, ruh, melek gibi kavramlar bazen de taş, kaya, dağ gibi doğa parçası unsurlardır. Bu kahramanlar hikayelerde kişileştirilir(teşhis) ve konuşturulur(intak).
Efsane ile Destan Arasındaki Farklar:
1 Destanlardaki olayları tarih sayfalarında bulmamız mümkündür. Ama bunu efsane için her zaman söyleyemeyiz.
2 Destanlar genellikle şiir (manzum) biçiminde yazılırken, efsaneler düz yazı (nesir) biçimindedir.
3 Destanlar milletlerin yaşamış olduğu önemli olayları konu alır. Bu bakımdan bu önemli olayları bir tarihi gerçeklik olarak görebiliyoruz. Ancak bunu bütün efsaneler için söylememiz mümkün değildir.
4 Efsanelerin benzerlerini başka milletlerde de bulabiliriz. Fakat destanlar milli oldukları için benzerleri olamaz, sadece bir millete aittirler.
Efsane ile Masal Arasındaki Farklar:
1 Masallar tamamen olağanüstü, olağandışı olayları anlatırken efsaneler toplumsal olaylarlar ilgili insanların doğaüstü olaylara karşı verdiği savaşı anlatır.
2 Masallar her zaman mutlu sonla biterken efsaneler her zaman mutlu sonla bitmez.
3 Masalın amacı eğiticilik, efsanenin amacı ise bazı olaylara açıklık getirmektir.
1.7. Tiyatro
Dram, komedi, trajedi gibi sahnede oynanmak üzere yazılan edebiyat türlerinin ortak adına tiyatro denir. Ayrıca yazılan eserlerin sahnede oynanmasına ya da bu tür eserlerin oynandığı binaya da tiyatro denir.
> Genellikle oynanmak için yazılır. Okunmak için yazılan tiyatro türleri de vardır.
> Olayları oluş hâlinde gösterir.
> Konuşma ve eyleme dayanan bir türdür.
> İnsana ders vermek, onu düşündürmek onu yorum yapmaya yönlendirmek amacı taşır.
> Tiyatronun unsurları: “Yazar, eser, oyun ve seyirci”dir.
> Tiyatronun temel ögeleri: “Olay, yer, zaman ve kişiler”dir.
Tiyatro Terimleri
Opera: Orkestra eşliğinde söylenen, tüm sözleri bestelenmiş oyun.
Operet: Yergi içerikli, konuşmalı ve şarkılı bölümleri birbirini izleyen hafif eğlenceli oyun.
Vodvil(Entrika komedisi): Yalnızca güldürme amacı güden, karmaşık olaylar ve yanlış anlamalar üzerine kurulan, beklenmedik bir şekilde biten komedi türüdür.
Pandomim(mim): Sessiz hareketler, jestler, yüz ifadeleri ve kostümler yoluyla duyguları, düşünceleri anlatmaya yarayan tiyatro çeşididir.
Suflör: Tiyatroda, kuliste bulunarak oyunculara sözlerini fısıltıyla söyleyip hatırlatan yardımcı.
Temsil: Bir tiyatro eserinin oynanması.
Diyalog: Kişilerin karşılıklı konuşmaları.
Monolog: Bir kişinin tek başına konuşması.
Kulis: Sahne arkası.
Fars: Toplumdaki düzensizlikleri alaylı anlatımla yeren, daha çok halk zevkini okşayan kaba güldürü.
Feeri: Kişileri melek, cin, peri…olan sahnelenmiş masal. Bu türde halk efsanelerinden yararlanılır.
Skeç: Kısa yazılmış, güldürme amaçlı oyun.
Melodram: Bestelenmiş dramdır.
Kabare: Güncel, toplumsal konuları eleştirel bir tavırla yansıtan, izleyici ile içlidışlı olunan oyunlardır.
Drama: Bir tiyatro metninin oyuncular tarafından sahnede canlandırılmasıdır.
Dublör: Tiyatro ve sinemada bir rolün yedek oyuncusudur.
Fasıl: Bölüm, tiyatroda perdenin karşılığıdır.
Jest: Sanatçının bütün hareketlerine verilen ad.
Mimik: Kaş, göz, yüz hareketleriyle bir duygu ve düşüncenin anlatılmasıdır.
Mizansen: Oyuncuların sahnedeki hareketlerine denir.
Rejisör: Bir piyesi sahneye koyan kişidir.
Sahne: Oyunun her bölümüne verilen ad.
Senaryo: Bir oyunun ve filmin bütün ayrıntılarıyla yazıldığı metindir.
1.8. Anı (Hatıra)
Yaşanmış olayların, üzerinden zaman geçtikten sonra yazıldığı yazı türüne anı (hatıra) denir.
> Bir kişinin yaşadığı veya tanık olduğu olaylar anlatılır.
> Yazar, olayları kendi bakış açısından anlatır
> Geçmişe ışık tutar.
> Tarihsel olayların öğrenilmesine katkıda bulunur.
1.9. Günlük (Günce)
Düzenli bir biçimde yazılan, tarih atılan günlük notlara, bir yazarın yaşamı boyunca günü gününe yazdığı yazılara günlük denir.
> Olaylar günü gününe, tarih belirtilerek yazılır.
> Kısa yazılardır.
> Kaleme alan kişinin yaşamından izler taşır.
> İçten ve sevecendir. Anlatımda “iç konuşma” yöntemi kullanılır.
Günlük ile Anı Arasındaki Farklar:
1 Günlükte olaylar günü gününe yazılırken anı da geçmişteki olaylar anlatılır. Bir bakıma günlük geleceğe yönelik, anı ise geçmişe yöneliktir.
1.10. Gezi Yazısı (Seyahatname)
Gezilip görülen yerlerin ve o yerlerle ilgili izlenimlerin anlatıldığı yazılara gezi yazısı denir.
> Gezilip görülen yerler edebî bir üslupla anlatılır.
> Yazarın duygu ve düşüncelerini içerebilir.
> Gözlem gücüne dayanır.
> Anlatılanlar gerçektir, hayal ürünü değildir.
Örnek
Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde anlattığı Amasya’yı gezmeye gidiyorduk. Yolculuğumuz on-on iki saat sürdü. Otobüs şoförü bizi şehrin göbeğinde indirdi. Amasya, bütün güzelliğiyle gözümüzün önündeydi artık. Yeşilırmak, şehrin tam ortasından geçiyor. Şehrin bir yanında Amasya Kalesi bir yanında Ferhat Dağı var. Amasya Kalesi’nin eteklerinde Yeşilırmak boyunca uzanan Safranbolu evlerine benzeyen tarihî Yalıboyu evleri var. Hemen arkasında ise Kral Kaya Mezarlıkları… Şehir, sanki açık hava müzesi. Şehri kuş bakışı görmek için Çakallar Tepesi’ne çıktık. Tarih kokan muhteşem bir şehir sanki ayaklarımızın altındaydı.
1.11. Biyografi (Yaşam Öyküsü)
Tanınmış, eserler yazmış, ün bırakmış kişileri tanıtmak amacıyla yazılan yazılara biyografi denir.
> Önemli şahısların hayatı başkası tarafından anlatılır.
> Anlatılan kişinin hayatı tarih sırasına göre ele alınır.
> Kurgusal değildir, gerçekçidir.
> Üçüncü kişinin ağzıyla anlatılır.
Örnek
Faruk Nafiz ÇAMLIBEL, 18 Mayıs 1898 tarihinde İstanbul’da doğdu. Kayseri, İstanbul ve Ankara’da öğretmenlik yaptı. İstanbul’dan milletvekili seçildi. “Anayurt” adında bir dergi çıkardı. Türkçenin gelişmesine büyük katkıları oldu. 8 Kasım 1973’te vefat etti. Eserlerinden bazıları şunlardır: Çoban Çeşmesi, Han Duvarları…
1.12. Otobiyografi (Öz Yaşam Öyküsü)
Bir insanın, kendi hayatını kendisinin yazdığı eserlere otobiyografi denir. Biyografilerde kişinin hayatı, çalışmaları başkası tarafından yazılırken otobiyografilerde kişi kendisini anlatır, yazar.
> Kaynak olarak kişi kendisini ve aile büyüklerinden aldığı bilgiyi kullanır.
> Birinci kişinin ağzıyla anlatılır.
Örnek
KENDİMİN POPÜLER TARİHİ
1960’larda 6’ncı ayın 16’sında saat 6’yı 56 geçe, 06 trafik kodlu şehirde doğdum. Bu altılar hayatım boyunca peşimi bırakmadı. Bir ailenin tek çocuğuyum. Can Bartu’dan ad koymuşlar bana. Dolayısıyla tutacağım takımı seçme şansım kalmadı. 1964 yılında kreşe vermişler beni. Yedi yaşıma geldiğimde okumayı öğrendim…
2. Düşünce (Fikir) Yazıları
Bir toplumu; sosyal, siyasal, bilimsel vb. konularda düşündürmek amacıyla fikri temelleri olan, bir kısmı kişisel düşünceler olurken bir kısmı ispatlanmış gerçeklere dayanarak yazılan yazılara düşünce yazıları denir. Düşünce yazılarında açıklayıcı ve tartışmacı anlatım teknikleri çokça kullanılır. Fikri alt yapısı olan türler olması sebebiyle de düşünceyi geliştirme yollarından sayısal verilerden yararlanma, tanık gösterme, örneklendirme ve karşılaştırmalara sık sık başvurulur.
2.1. Deneme
Bir yazarın herhangi bir konu üzerinde, özel görüş ve düşüncelerini iddiasız, kesin kurallara varmaksızın anlattığı yazılara deneme denir.
> Denemede konu sınırlaması yoktur. Yazar, istediği konuyu ele alıp işleyebilir.
> Yazarın anlattıklarını kanıtlama kaygısı yoktur.
> Yazar kendisiyle konuşuyor gibi bir anlatım kullanır. Daha doğrusu kendi içiyle yaptığı konuşmaları yazıya geçirir.
> Anlatılanlar kesin bir sonuca bağlanmaz.
> Denemede alabildiğine kişisellik ve kendine özgülük vardır.
> Dünya edebiyatında Montaigne, Türk edebiyatında ise Nurullah Ataç bu türün en önemli temsilcisidir.
Örnek
Gönlümüzün güzelliği sevgi ise beynimizin güzelliği de düşünebilme yeteneğimizdir. O yeteneği her an, her dakika kullanmalıyız. Unutmayalım ki düşünen insan, özgür insandır. Kişi düşünebiliyorsa pek çok sorununu çözecek, pek çok şeyi bilecektir. Onun için bir karar alırken annenizin, babanızın, çevrenizdekilerin görüşlerini alın ama o görüşleri de sorgulayın. Sonra da oturup kararınızı kendiniz alın. Bu durumda eziyetler de güçlükler de size aittir artık. Karar alırken sorumluluk almayı da bilin. İşte bu, büyümek ve olgunlaşmaktır. Aynı zamanda özgür olma yolunda atılan ilk adımdır.
2.2. Makale
Herhangi bir konuda bilgi vermek veya bir gerçeği savunmak için yazılan yazılara makale denir.
> Makalenin temel öğesi fikirdir.
> İnceleme ve araştırmaya dayanır.
> Bir tezi savunmak, desteklemek amacı taşır.
> Makalelerde bilimsel verilerden yararlanılır.
> Gazete ve dergi yazısıdır.
Örnek
Kitap okumayı sevmiyoruz. Bu kitap okuma oranlarından da belli. Nüfusu yedi milyon olan Azerbeycan’da kitaplar ortalama 100.000 tirajla basılırken Türkiye’de bu rakam 3000 civarında. Gelişmiş ülkelerde kişi başına düşen yıllık kitaba harcanan para ortalama 100 dolar, bizde ise 10 doların altında. Türkiye’de her yüz kişiden beşi kitap okuyor. Bütün bunlar bizim kitaba ne kadar uzak bir toplum olduğumuzun göstergesi.
2.3. Eleştiri (Tenkit)
Bir sanat eserinin olumlu ya da olumsuz yanlarını somut verilere dayanarak yargılayıp eserin gerçek değerini ortaya koymak amacıyla yazılan yazı türüne eleştiri denir.
> Eleştiri yazıları, bir eseri tanıtmayı amaçlar.
> Eleştiri yapan kişiye eleştirmen denir.
> Değerlendirme yazılarıdır.
> Eleştiri denince, akla eserin olumsuz yanlarının belirlenip okuyucuya aktarılması gelir. Bu yanlış bir düşüncedir. Gerçek bir eleştiride eleştirilen eserin hem olumlu hem de olumsuz yanları bir arada verilir.
> Eleştirinin amacı, okuyucuya ve yazara kılavuzluk yapmaktır.
2.4. Fıkra (Köşe Yazısı)
Bir yazarın, herhangi bir konu üzerinde, kişisel anlayış, görüş ve düşüncelerini güzel bir üslupla, hiçbir kanıtlama gereği duymadan anlattığı yazı türüne fıkra denir.
İki tür fıkra vardır: Gazete fıkraları, nükteli hikâyecik türündeki fıkralar. Yazı türü olarak “gazete fıkraları” kabul edilmektedir. Gülmece yazılardan olan fıkraları, gazete yazı türü olan fıkrayla karıştırmamalıyız.
> Gazete yazısıdır.
> Yazar düşüncelerini kanıtlama yoluna gitmez.
> Dil doğaldır. Günlük deyimlere, yer yer nükteli sözlere yer verilir.
> Okuyucuyla sohbet ediyormuş havası hakimdir. Anlatım senli benlidir.
Fıkra ile Makale Arasındaki Farklar:
1 Makalede ispat vardır, ciddi bilimsel bir dil kullanılır; fıkra ise daha serbest ve mizahi ögeler içerir ve ispat yoktur.
2 Makalede yazar doğruyu, fıkrada ise kendi doğrusunu anlatır.
2.5. Söyleşi (Sohbet)
Yazarın, gündelik olaylarla ilgili düşüncelerini, okuyucu ile karşı karşıya oturup konuşuyormuş gibi içten bir hava içinde yazdığı yazılara sohbet denir.
> Karşılıklı konuşma havası içinde yazılır.
> Belirli konusu yoktur. Yerine ve zamanına göre sıkıcı olmayan her şey sohbet konusu olabilir.
> Gazete ve dergi yazılarıdır.
> Yazarın kendi kişisel düşüncesi ağırlıktadır.
> En önemli özelliği, samimi bir üslupla kaleme alınmasıdır.
> Yazarın öğretme ve kanıtlama amacı yoktur.
2.6. Röportaj
Gazetecilerin bir yeri, bir kurumu ziyaret ederek o yerin özelliklerini, orada gördüklerini, kişisel düşünceleriyle birleştirip fotoğraflarla belgeleyerek kaleme aldıkları yazılardır.
Örnek
Muhabir: Küçüklüğünüzde arkadaşlarınızın futbol oynaması yasakken anneniz sizin futbol oynamanızı hep desteklermiş. Biraz anlatır mısınız o günleri?
Rıdvan: Bizim mahallede “okul başarısını düşürecek” diye kimse çocuğunun futbol oynamasını istemezdi. Ben de o yaşlarda futbola meraklıydım ve annem de her gün giydiğim eşofmanı hazır ederek okuldan sonra top oynamama izin verirdi. Bunu yapan başka aile yoktu.
Muhabir: Profesyonel futbol hayatına geçişiniz nasıl oldu?
Rıdvan: 13-14 yaşındayken Nazilli Spor’dan 25 futbol topu karşılığında Muğla Spor’a transfer oldum. Böylelikle profesyonel futbol hayatım başladı.
2.7. Nutuk (Söylev)
Bir topluluğu coşturmak, belli bir amaca yöneltmek; onlara bir düşünceyi, bir duyguyu, bir ülküyü aşılamak amacıyla söylenen uzun ve coşkulu konuşmalardır.
> Nutuk türünde konuşma yapan kişiye hatip (söylevci) denir.
> Hatipler konuşurken jest ve mimiklerine, vurgu ve tonlamalarına, konuşmalarının açık ve anlaşılır olmasına dikkat etmeli; dinleyicilerin nabzını tutmalıdır.
> Nutuk siyasi, askeri, hukuksal, dinsel ve akademik alanda yapılabilir.
3. Bildirme Yazıları
3.1. Haber
Belli bir zaman içerisinde geçen olayları anında okuyucuya bildiren gazete yazılarına haber denir. Gazetelerde haber toplayan kişilere muhabir denir.
> Haber yazılarında temel ilke nesnelliktir.
> Bir haber yazısı 5N1K (kim, ne, nerede, ne zaman, nasıl, niçin?) sorularına cevap vermelidir.
> Haber; ilginç, yeni, doğru ve önemli olmalıdır.
