Enlem ve Boylam
Dünya üzerinde bir yeri veya bir noktayı saptamaya yarayan dereceli ölçülerdir.
Enlem ve boylamların en büyük yararı, yerküresi üzerindeki herhangi bir yerin pozisyonunun kolaylıkla belirtilebilmesidir. Açık denizlerdeki gemiler de, mevkilerini bu sistemle bildirirler. Böylece, gerekli durumlarda bir geminin yeri kolaylıkla bulunabilecektir.
Sistemi daha ayrıntılı bir düzende kullanabilmek için her enlem ve boylam da "dakika" diye tanımlanan 60 eşit kısma bölünmüştür. Dakikaların 60 eşit kısma bölünen her parçası "saniye" olarak tanımlanır.
Enlem ve boylam daireleri, coğrafya, gemicilik, havacılık, meteoroloji ve daha bir çok konularda büyük yararlar sağlamaktadır.
Enlem
Dünya üzerindeki bir noktanın Ekvator’a olan uzaklığının açısal değerine enlem denir.
Ekvator kuşağı ile Kuzey Kutbu arasında, düzenli aralarla dünyayı çevreleyen yatay durumda seksen sekiz kuşak düşünün. Daire biçimindeki bu kuşaklar Kuzey Kutbu'na yaklaştıkça daha küçülecektir. Aynı durum Ekvator'la Güney Kutbu arasında da söz konusudur. Bu kuşaklar "paralel" ya da "enlem" diye tanımlanır.
Ekvatorun güneyinde 90, kuzeyinde 90 adet olmak üzere toplam 180 enlem vardır.
Her enlem çizgisi, Ekvator hattı "O-sıfır" kabul edilerek numaralandırılmıştır. Ekvator kuşağının 10 derece kuzeyindeki enlem, "10° kuzey enlem" olarak belirlenir. Kuzey Kutbu, 90° kuzey enlem üzerindedir. Buna karşılık, Güney Kutbu "90° güney enlem" üzerinde bulunur.
(NOT: Bir derece, bir dairenin 360'ta biridir.)
Enlem ve Etkileri
Güneş ışınlarının düşme açısı kutuplara doğru küçülür. Işınların atmosferdeki yolu uzar. Tutulma artar ve sıcaklık ta kutuplara doğru azalır.
Denizlerin sıcaklığı ve tuzluluğu kutuplara doğru azalır.
Matematik iklim kuşakları oluşur.
Bitki örtüsü kutuplara doğru aralıksız kuşaklar oluşturur.
Tarımın yükselti sınırı, Toktağan kar sınırı (Daimi kar sınırı), Orman üst sınırı kutuplara doğru azalır.
Akarsuların donma süresi kutuplara doğru uzar.
Gece gündüz arasındaki zaman farkı kutuplara doğru artar.
Dünyanın çizgisel dönüş hızı kutuplara doğru azalır.
Aynı Enlem Üzerindeki Merkezlerde Ortak Özellikler
Ekvatora ve kutuplara eşit uzaklıktadırlar.
Güneş ışınlarını aynı açıyla alırlar.
Gece-gündüz süreleri birbirine eşittir.
Dünyanın çizgisel dönüş hızı aynıdır.
Aynı iklim kuşağındadırlar. Fakat aynı iklim özelliği görülmeyebilir (özel konumdan dolayı).
İki meridyen arasındaki mesafe aynıdır.
Boylam
Boylam, ekvatora dik açı yapacak şekilde yerküreyi üç yüz altmış eşit parçaya böldüğü varsayılan ve uçları kutuplarda birleşen, en geniş aralığa ekvatorda sahip olan varsayımsal çizgilerdir.
Kuzey Kutbu ile Güney Kutbu doğrultusunda, Ekvator kuşağını düzenli açılarla kesen hayali çizgi-kuşaklar düşünün. Bunlar, gene hayali olarak Ekvator kuşağını 360 kısım ya da dereceye bölerler. Başka türlü söylemek gerekirse, bu çizgi kuşakların Ekvator hattını 360 dereceyle böldüğü varsayılır (farz edilir). Bu çizgi kuşaklar da "meridyen" veya "boylam" diye tanımlanırlar.
Başlangıç olarak İngiltere'deki Greenwich Boylamı 0 (sıfır) alınır. Greenwich'in doğu ve batısında kalan yarım küreler, 180 dereceyle numaralandırılmış boylamlara bölünmüştür; yani yüz seksen tane doğu ve yüz seksen tane batı boylamı vardır. Herhangi bir noktanın boylamı ise, bu noktadan geçen coğrafi boylam ile Greenwich boylamı arasındaki açıdır.
Örneğin 10 derece doğusunda kalan boylam, "10 doğu boylam" diye tanımlanır. Söz konusu boylam üzerindeki yerler de, "10° doğu boylamda" olarak belirtilir.
Haritalarda Enlem ve Boylam
Haritaların kenarlarında enlem ve boylam numaraları bulunur. Haritanın yukarısında ve aşağısında boylamlar ölçülürken, iki yanında enlemler ve boylamlar ölçülür. Örneğin Ahırkapı Bankı'nın boylamını bulmak istediğinizde pergelimizin bir ucunu bank üzerindeki fenerin ayağına koyarken diğer ucunu 58 dakika boylamına gelecek derecede açtıktan sonra bunu aşağıda 58' boylamı üzerine koyarak diğer ucundan da 45" saniyeyi okuyarak Ahırkapı Bankı fenerinin boylamını tesbit edebiliriz. Hemen burada şunu belirtelim ki 58' ile 59' arasında ona bölünmüş bulunan ölçülerin beheri 6 saniyeyi göstermektedir.
Yine bu bankın enlemini bulmak istediğimizde pergelin bir ucunu bankın fenerinin ayağına diğer ucunu da yukarısında geçen 41° enlemine açarak burada bulduğumuz açıklığı 41° enlemi ile onun altında bulunan ölçü üzerine koyarak bu bankın üzerinde bulunan fenerin enlemini 40° 59' 40" N yani Kuzey olarak bulabiliriz.
Toparlayacak olursak Ahırkapı Bankı üzerinde bulunan fenerin enlemini, "40° 59' 40" N" yani Kuzey; boylamını ise, "28° 58' 43" E" yani Doğu olarak tespit edebiliriz.
Paraleller ve Enlem
Ekvator Dünya'yı, Güney Yarımküre ve Kuzey Yarımküre olmak üzere iki eşit bölüme ayıran hayalî bir dairedir. Paraleller, ekvator düzlemine paralel dairelerdir. Paralel dairelerin birbirine uzaklığı 111 kilometredir, uzunlukları ise, Dünya küre biçiminde olduğundan eşit değildir. Bu paralellerin en büyüğü olan ekvatorun uzunluğu 40076 kilometredir, kutuplarda ise paraleller sıfıra indirgenmiş birer noktadır. Kuzeye doğru 90, güneye doğru 90 paralel vardır. Bunlar ekvatorda sıfır ve kutuplarda 90 derece olmak üzere enlemi ölçmeğe yarar. Örneğin 42 derece kuzey enleminde bulunan Sinop, Ekvatorile Kuzey Kutbu arasında aşağı yukarı yarı yoldadır.
Meridyenler ve Boylam
Kutuplardan geçen daireler ise meridyenleri meydana getirir. Bunların uzunluğu değişmez ve ekvator çevresiyle hemen hemen eşittir. Aralarındaki uzaklık ekvatorda ve kutuplar yakınında farklıdır.
Meridyenler, boylamı ölçmeğe yarar. Bunun için, İngiltere'de, ünlü gözlemevinin bulunduğu Greenwich'ten geçen meridyen başlangıç alınmıştır. Greenwich meridyeni üzerinde boylam sıfır derecedir. Öteki meridyenlere de batıya doğru 0'dan 180'e ve doğuya doğru da gene 0'dan 180'e kadar numara verilmiştir.
Bir noktayı işaretlemek
Okyanusun ortasında bulunan bir gemici hangi noktada bulunduğunu anlamak için bir yer belirlemesi yapar. Bir sekstant yardımıyla, öğleyin, Güneş'in ufuk üzerindeki yüksekliğini ölçmekle bulunduğu enlemi saptayabilir. Boylamı bulmak içinse gene öğleyin, esas olarak meridyen saatine göre ayarlanmış bir kronometreye bakar. Bir fark 15 derece anlamına gelir. Sözgelimi eğer hesaplar 40 derece kuzey enlemi ve 20 derece doğu boylamı gösteriyorsa, gemici Atlas Okyanusu'nda Portekiz açıklarında, kıyıdan 900 kilometre kadar uzakta bulunduğunu öğrenmiş olur.
Bugün bu çok eski teknik, yerini gittikçe daha yaygın olarak radyoelektrik ölçü yöntemlerine bırakmaktadır.
Dünya üzerinde bir yeri veya bir noktayı saptamaya yarayan dereceli ölçülerdir.
Enlem ve boylamların en büyük yararı, yerküresi üzerindeki herhangi bir yerin pozisyonunun kolaylıkla belirtilebilmesidir. Açık denizlerdeki gemiler de, mevkilerini bu sistemle bildirirler. Böylece, gerekli durumlarda bir geminin yeri kolaylıkla bulunabilecektir.Sistemi daha ayrıntılı bir düzende kullanabilmek için her enlem ve boylam da "dakika" diye tanımlanan 60 eşit kısma bölünmüştür. Dakikaların 60 eşit kısma bölünen her parçası "saniye" olarak tanımlanır.
Enlem ve boylam daireleri, coğrafya, gemicilik, havacılık, meteoroloji ve daha bir çok konularda büyük yararlar sağlamaktadır.
Enlem
Dünya üzerindeki bir noktanın Ekvator’a olan uzaklığının açısal değerine enlem denir.
Ekvator kuşağı ile Kuzey Kutbu arasında, düzenli aralarla dünyayı çevreleyen yatay durumda seksen sekiz kuşak düşünün. Daire biçimindeki bu kuşaklar Kuzey Kutbu'na yaklaştıkça daha küçülecektir. Aynı durum Ekvator'la Güney Kutbu arasında da söz konusudur. Bu kuşaklar "paralel" ya da "enlem" diye tanımlanır.
Ekvatorun güneyinde 90, kuzeyinde 90 adet olmak üzere toplam 180 enlem vardır.
Her enlem çizgisi, Ekvator hattı "O-sıfır" kabul edilerek numaralandırılmıştır. Ekvator kuşağının 10 derece kuzeyindeki enlem, "10° kuzey enlem" olarak belirlenir. Kuzey Kutbu, 90° kuzey enlem üzerindedir. Buna karşılık, Güney Kutbu "90° güney enlem" üzerinde bulunur.
(NOT: Bir derece, bir dairenin 360'ta biridir.)
Enlem ve Etkileri
Güneş ışınlarının düşme açısı kutuplara doğru küçülür. Işınların atmosferdeki yolu uzar. Tutulma artar ve sıcaklık ta kutuplara doğru azalır.
Denizlerin sıcaklığı ve tuzluluğu kutuplara doğru azalır.
Matematik iklim kuşakları oluşur.
Bitki örtüsü kutuplara doğru aralıksız kuşaklar oluşturur.
Tarımın yükselti sınırı, Toktağan kar sınırı (Daimi kar sınırı), Orman üst sınırı kutuplara doğru azalır.
Akarsuların donma süresi kutuplara doğru uzar.
Gece gündüz arasındaki zaman farkı kutuplara doğru artar.
Dünyanın çizgisel dönüş hızı kutuplara doğru azalır.
Aynı Enlem Üzerindeki Merkezlerde Ortak Özellikler
Ekvatora ve kutuplara eşit uzaklıktadırlar.
Güneş ışınlarını aynı açıyla alırlar.
Gece-gündüz süreleri birbirine eşittir.
Dünyanın çizgisel dönüş hızı aynıdır.
Aynı iklim kuşağındadırlar. Fakat aynı iklim özelliği görülmeyebilir (özel konumdan dolayı).
İki meridyen arasındaki mesafe aynıdır.
Boylam
Boylam, ekvatora dik açı yapacak şekilde yerküreyi üç yüz altmış eşit parçaya böldüğü varsayılan ve uçları kutuplarda birleşen, en geniş aralığa ekvatorda sahip olan varsayımsal çizgilerdir.
Kuzey Kutbu ile Güney Kutbu doğrultusunda, Ekvator kuşağını düzenli açılarla kesen hayali çizgi-kuşaklar düşünün. Bunlar, gene hayali olarak Ekvator kuşağını 360 kısım ya da dereceye bölerler. Başka türlü söylemek gerekirse, bu çizgi kuşakların Ekvator hattını 360 dereceyle böldüğü varsayılır (farz edilir). Bu çizgi kuşaklar da "meridyen" veya "boylam" diye tanımlanırlar.
Başlangıç olarak İngiltere'deki Greenwich Boylamı 0 (sıfır) alınır. Greenwich'in doğu ve batısında kalan yarım küreler, 180 dereceyle numaralandırılmış boylamlara bölünmüştür; yani yüz seksen tane doğu ve yüz seksen tane batı boylamı vardır. Herhangi bir noktanın boylamı ise, bu noktadan geçen coğrafi boylam ile Greenwich boylamı arasındaki açıdır.
Örneğin 10 derece doğusunda kalan boylam, "10 doğu boylam" diye tanımlanır. Söz konusu boylam üzerindeki yerler de, "10° doğu boylamda" olarak belirtilir.
Haritalarda Enlem ve Boylam
Haritaların kenarlarında enlem ve boylam numaraları bulunur. Haritanın yukarısında ve aşağısında boylamlar ölçülürken, iki yanında enlemler ve boylamlar ölçülür. Örneğin Ahırkapı Bankı'nın boylamını bulmak istediğinizde pergelimizin bir ucunu bank üzerindeki fenerin ayağına koyarken diğer ucunu 58 dakika boylamına gelecek derecede açtıktan sonra bunu aşağıda 58' boylamı üzerine koyarak diğer ucundan da 45" saniyeyi okuyarak Ahırkapı Bankı fenerinin boylamını tesbit edebiliriz. Hemen burada şunu belirtelim ki 58' ile 59' arasında ona bölünmüş bulunan ölçülerin beheri 6 saniyeyi göstermektedir.
Yine bu bankın enlemini bulmak istediğimizde pergelin bir ucunu bankın fenerinin ayağına diğer ucunu da yukarısında geçen 41° enlemine açarak burada bulduğumuz açıklığı 41° enlemi ile onun altında bulunan ölçü üzerine koyarak bu bankın üzerinde bulunan fenerin enlemini 40° 59' 40" N yani Kuzey olarak bulabiliriz.
Toparlayacak olursak Ahırkapı Bankı üzerinde bulunan fenerin enlemini, "40° 59' 40" N" yani Kuzey; boylamını ise, "28° 58' 43" E" yani Doğu olarak tespit edebiliriz.
Paraleller ve Enlem
Ekvator Dünya'yı, Güney Yarımküre ve Kuzey Yarımküre olmak üzere iki eşit bölüme ayıran hayalî bir dairedir. Paraleller, ekvator düzlemine paralel dairelerdir. Paralel dairelerin birbirine uzaklığı 111 kilometredir, uzunlukları ise, Dünya küre biçiminde olduğundan eşit değildir. Bu paralellerin en büyüğü olan ekvatorun uzunluğu 40076 kilometredir, kutuplarda ise paraleller sıfıra indirgenmiş birer noktadır. Kuzeye doğru 90, güneye doğru 90 paralel vardır. Bunlar ekvatorda sıfır ve kutuplarda 90 derece olmak üzere enlemi ölçmeğe yarar. Örneğin 42 derece kuzey enleminde bulunan Sinop, Ekvatorile Kuzey Kutbu arasında aşağı yukarı yarı yoldadır.
Meridyenler ve Boylam
Kutuplardan geçen daireler ise meridyenleri meydana getirir. Bunların uzunluğu değişmez ve ekvator çevresiyle hemen hemen eşittir. Aralarındaki uzaklık ekvatorda ve kutuplar yakınında farklıdır.
Meridyenler, boylamı ölçmeğe yarar. Bunun için, İngiltere'de, ünlü gözlemevinin bulunduğu Greenwich'ten geçen meridyen başlangıç alınmıştır. Greenwich meridyeni üzerinde boylam sıfır derecedir. Öteki meridyenlere de batıya doğru 0'dan 180'e ve doğuya doğru da gene 0'dan 180'e kadar numara verilmiştir.
Bir noktayı işaretlemek
Okyanusun ortasında bulunan bir gemici hangi noktada bulunduğunu anlamak için bir yer belirlemesi yapar. Bir sekstant yardımıyla, öğleyin, Güneş'in ufuk üzerindeki yüksekliğini ölçmekle bulunduğu enlemi saptayabilir. Boylamı bulmak içinse gene öğleyin, esas olarak meridyen saatine göre ayarlanmış bir kronometreye bakar. Bir fark 15 derece anlamına gelir. Sözgelimi eğer hesaplar 40 derece kuzey enlemi ve 20 derece doğu boylamı gösteriyorsa, gemici Atlas Okyanusu'nda Portekiz açıklarında, kıyıdan 900 kilometre kadar uzakta bulunduğunu öğrenmiş olur.
Bugün bu çok eski teknik, yerini gittikçe daha yaygın olarak radyoelektrik ölçü yöntemlerine bırakmaktadır.
