Fiiller, Fiillerde çatı, fiil türleri, öznelerine göre fiil
Fiiller iş, hareket,oluş,durum bildiren sözcüklerdir. Çekimli bir fiilde,iş,hareket, oluş ve durumun hangi varlık tarafından gerçekleştirildiği ya açıkça bellidir ya da bu varlık belirtilmemiştir, bilinmemektedir.
“Ali tahtayı sildi.” Cümlesinde, fiilin bildirdiği ‘silme’ işini yapan varlık (özne) Ali’dir. Öyleyse bu cümlede özne yapıcıdır, bellidir.
Cümlede yüklem görevini üstlenen fiilin özne ile kurduğu bu ilişkiye özne-yüklem ilişkisi denir.
Fiiller varlığın yaptığı işin başka bir varlığı etkileyip etkilemediğine göre de ayrılırlar:
“ Ali camı kırdı.” Cümlesinde özne olan varlık,kırma işlemini bir varlık üzerinde gerçekleştirmiş, bu varlık işten etkilenmiştir.
Cümlede yüklem görevini üstlenen fiilin, özne dışındaki etkilenen varlık ile kurduğu ilişkiye nesne-yüklem ilişkisi denir.
Fiillerin öznelerine ve nesnelerine göre gösterdikleri özellikler, fiil çatılarını oluşturur. Fiiller çatı yönünden iki grupta incelenir:
1-Etken Fiiller: Bildirdikleri iş,oluş ya da durum belli bir özne tarafından gerçekleştirilen; kısaca özneleri bilinen fiillerdir:
Tren saat dokuzda istasyona geldi.
Okulun bahçesinde toplandık.
İlk cümlede gelme işini yapan(tren),ikinci cümlede toplanma işini gerçekleştiren (biz) özne görevindedir. Bu cümlelerin gerçek öznesi belli olduğu için gelmek ve toplanmak fiilleri etken çatılıdır.
2-Edilgen Fiiller: Cümlede gerçek öznesi bilinmeyen fiillerdir.Bu fiillerle kurulan cümlelerde işi yapan varlığın kim olduğu belirtilmemiştir:
Duvarlar boyandı.
Bu cümlede boyama işinin yapıldığı belirtilmektedir.Ancak bu işin kimin yaptığı belli değildir.
Cümlede özne gibi görünen “duvar”sözcüğü sözde öznedir.Gerçek özne yerine sözde özneyi alan fiil edilgen çatılıdır.
Fiiller –(i)n ve –(i)l ekleriyle edilgen yapılır.
3-Dönüşlü Fiiller: Öznenin hem işi yaptığı hem de işten etkilendiği bildiren fiillerdir. Bu fiillerle kurulan cümlelerde işi yapan ve işten etkilenen aynı varlıktır:
Babam çabucacık giyindi.
Bu cümlede özne olan”baba”,giyinme işini yapmıştır. Bu iş yalnızca özneyi etkilememiş, başka bir varlık üzerine geçmemiştir. Dönüşlü fiillerin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne bulunur, nesne bulunmaz.
Çocuk biraz geriye çekildi.
Bu cümlede özne olan “çocuk”,çekilme işini gerçekleştirmiş ve bu işten yalnız kendisi etkilenmiştir. İş başka bir varlığın üzerinde yapılmamış öznede kalmıştır.
Fiiller –(i)n ve –(i)l ekleriyle dönüşlü yapılır.
4-İşteş Fiiller: Eylemin birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapıldığını bildiren fiilllerdir:
Saatlerce kapının önünde bekleştik.
Bu cümlede “bekleme”işi birden çok özne tarafından yapılmıştır.Fiil birlikte yapma anlamı taşımaktadır.
Arkadaşımla okulda buluştuk.
Bu cümlede ise “buluşma”işi birden çok özne tarafından karşılıklı yapılmıştır.
Fiiller –(i)ş ekiyle işteş yapılır.
1-1993 FL: Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi etken çatılıdır?
Çözüm: Cümlede gerçek öznesi bulunan fiiller etken çatılıdır. D seçeneği oyun
sahasının yokluğundan yakınanlar “çocuklar” dır.Çocuklar sözcüğü cümlenin gerçek öznesidir.”Yakınmak”fiili etken çatılıdır.
2-1988 EML: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “gülmek”fiili edilgen çatılıdır?
Çözüm: Gerçek öznesi bilinmeyen fiiller edilgen çatılıdır. B’de “gülmek” fiili –(ü)n ekini alarak edilgen olmuştur.
CEVAP:B
1-Geçişli Fiiller: Öznenin yaptığı işin başka varlıklar üzerine geçtiğini bildiren,yani nesne alabilen,bir nesneyle kullanılması gereken fiillerdir:
Çocuk annesini öpüp, okşuyor.
Bu cümlede öznenin yaptığı iş “öpmek,okşamak”nesne üzerinde yapılmıştır. İş başka bir varlığın üzerine geçmiştir. Bu fiiller geçişli fiillerdir.
Fiillerin geçişli olup olmadıklarını anlamak için “Ne?,Neyi?,Kimi?” sorularından yararlanırız. Fiiller bu sorulara cevap veriyorsa geçişlidir:
Çocuk simit satıyor. (Çocuklar ne satıyor?simit)
2-Geçişsiz Fiiller: Öznesinin yaptığı iş,başka bir varlığa geçmeyen fiillerdir. Bu fiillerle kurulan cümlelerde nesne bulunmaz; eylemin etkisi yalnız özne üzerindedir:
Arkadaşlarla tatile çıkıyoruz.
Geçişsiz fiiller “Ne?,Neyi?,Kimi?” sorularına cevap vermez.
3-Oldurgan Fiiller: Geçişsiz iken,-dir,-t,-r ekleriyle geçişlik dereceleri artırılır.
Bu tür fiillere ettirgen fiil denir.
Ali parayı ödetti.
Cümlede özne olan Ali işi yapmamış, başkasına yaptırmıştır.
1-1988 FL: Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi geçişli bir fiilldir?
Çözüm: A’da “bırakma” işini “üzümcü” gerçekleştirmiş;bu iş “küfe”üzerinde yapılmıştır. Bu yüzden “bırakmak”fiili geçişlidir.
Fiiller iş, hareket,oluş,durum bildiren sözcüklerdir. Çekimli bir fiilde,iş,hareket, oluş ve durumun hangi varlık tarafından gerçekleştirildiği ya açıkça bellidir ya da bu varlık belirtilmemiştir, bilinmemektedir.
“Ali tahtayı sildi.” Cümlesinde, fiilin bildirdiği ‘silme’ işini yapan varlık (özne) Ali’dir. Öyleyse bu cümlede özne yapıcıdır, bellidir.
Cümlede yüklem görevini üstlenen fiilin özne ile kurduğu bu ilişkiye özne-yüklem ilişkisi denir.
Fiiller varlığın yaptığı işin başka bir varlığı etkileyip etkilemediğine göre de ayrılırlar:
“ Ali camı kırdı.” Cümlesinde özne olan varlık,kırma işlemini bir varlık üzerinde gerçekleştirmiş, bu varlık işten etkilenmiştir.
Cümlede yüklem görevini üstlenen fiilin, özne dışındaki etkilenen varlık ile kurduğu ilişkiye nesne-yüklem ilişkisi denir.
Fiillerin öznelerine ve nesnelerine göre gösterdikleri özellikler, fiil çatılarını oluşturur. Fiiller çatı yönünden iki grupta incelenir:
ÖZNELERİNE GÖRE FİİLER
1-Etken Fiiller: Bildirdikleri iş,oluş ya da durum belli bir özne tarafından gerçekleştirilen; kısaca özneleri bilinen fiillerdir:
Tren saat dokuzda istasyona geldi.
Okulun bahçesinde toplandık.
İlk cümlede gelme işini yapan(tren),ikinci cümlede toplanma işini gerçekleştiren (biz) özne görevindedir. Bu cümlelerin gerçek öznesi belli olduğu için gelmek ve toplanmak fiilleri etken çatılıdır.
2-Edilgen Fiiller: Cümlede gerçek öznesi bilinmeyen fiillerdir.Bu fiillerle kurulan cümlelerde işi yapan varlığın kim olduğu belirtilmemiştir:
Duvarlar boyandı.
Bu cümlede boyama işinin yapıldığı belirtilmektedir.Ancak bu işin kimin yaptığı belli değildir.
Cümlede özne gibi görünen “duvar”sözcüğü sözde öznedir.Gerçek özne yerine sözde özneyi alan fiil edilgen çatılıdır.
Fiiller –(i)n ve –(i)l ekleriyle edilgen yapılır.
3-Dönüşlü Fiiller: Öznenin hem işi yaptığı hem de işten etkilendiği bildiren fiillerdir. Bu fiillerle kurulan cümlelerde işi yapan ve işten etkilenen aynı varlıktır:
Babam çabucacık giyindi.
Bu cümlede özne olan”baba”,giyinme işini yapmıştır. Bu iş yalnızca özneyi etkilememiş, başka bir varlık üzerine geçmemiştir. Dönüşlü fiillerin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne bulunur, nesne bulunmaz.
Çocuk biraz geriye çekildi.
Bu cümlede özne olan “çocuk”,çekilme işini gerçekleştirmiş ve bu işten yalnız kendisi etkilenmiştir. İş başka bir varlığın üzerinde yapılmamış öznede kalmıştır.
Fiiller –(i)n ve –(i)l ekleriyle dönüşlü yapılır.
4-İşteş Fiiller: Eylemin birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapıldığını bildiren fiilllerdir:
Saatlerce kapının önünde bekleştik.
Bu cümlede “bekleme”işi birden çok özne tarafından yapılmıştır.Fiil birlikte yapma anlamı taşımaktadır.
Arkadaşımla okulda buluştuk.
Bu cümlede ise “buluşma”işi birden çok özne tarafından karşılıklı yapılmıştır.
Fiiller –(i)ş ekiyle işteş yapılır.
1-1993 FL: Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi etken çatılıdır?
A)Semtimizde bu yıl yeni parklar yaptırılıyor.
B)Otomobilimiz on gündür boyanıyor.
C)Hırsızlar her gün birer ikişer yakalanıyor.
D)Çocuklar,oyun sahasının yokluğundan yakınıyor.
B)Otomobilimiz on gündür boyanıyor.
C)Hırsızlar her gün birer ikişer yakalanıyor.
D)Çocuklar,oyun sahasının yokluğundan yakınıyor.
Çözüm: Cümlede gerçek öznesi bulunan fiiller etken çatılıdır. D seçeneği oyun
sahasının yokluğundan yakınanlar “çocuklar” dır.Çocuklar sözcüğü cümlenin gerçek öznesidir.”Yakınmak”fiili etken çatılıdır.
2-1988 EML: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “gülmek”fiili edilgen çatılıdır?
A)Ali fıkra anlatırken çok güler.
B)Konferans,konser dinlerken gülünmez.
C)Masalda anlatılanlara gülüverdi.
D)Karagözün hareketlerine herkes güldü.
B)Konferans,konser dinlerken gülünmez.
C)Masalda anlatılanlara gülüverdi.
D)Karagözün hareketlerine herkes güldü.
Çözüm: Gerçek öznesi bilinmeyen fiiller edilgen çatılıdır. B’de “gülmek” fiili –(ü)n ekini alarak edilgen olmuştur.
CEVAP:B
NESNELERİNE GÖRE FİİLLER
1-Geçişli Fiiller: Öznenin yaptığı işin başka varlıklar üzerine geçtiğini bildiren,yani nesne alabilen,bir nesneyle kullanılması gereken fiillerdir:
Çocuk annesini öpüp, okşuyor.
Bu cümlede öznenin yaptığı iş “öpmek,okşamak”nesne üzerinde yapılmıştır. İş başka bir varlığın üzerine geçmiştir. Bu fiiller geçişli fiillerdir.
Fiillerin geçişli olup olmadıklarını anlamak için “Ne?,Neyi?,Kimi?” sorularından yararlanırız. Fiiller bu sorulara cevap veriyorsa geçişlidir:
Çocuk simit satıyor. (Çocuklar ne satıyor?simit)
2-Geçişsiz Fiiller: Öznesinin yaptığı iş,başka bir varlığa geçmeyen fiillerdir. Bu fiillerle kurulan cümlelerde nesne bulunmaz; eylemin etkisi yalnız özne üzerindedir:
Arkadaşlarla tatile çıkıyoruz.
Geçişsiz fiiller “Ne?,Neyi?,Kimi?” sorularına cevap vermez.
3-Oldurgan Fiiller: Geçişsiz iken,-dir,-t,-r ekleriyle geçişlik dereceleri artırılır.
Bu tür fiillere ettirgen fiil denir.
Ali parayı ödetti.
Cümlede özne olan Ali işi yapmamış, başkasına yaptırmıştır.
1-1988 FL: Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi geçişli bir fiilldir?
A)Üzümcü,küfeyi yavaşça yere bıraktı.
B)Pencerenin önünde ona bakıyordu.
C)Küfenin altında,iki büklüm gidiyordu.
D)Soluklanıp derin derin,mavi denize bakıyordu.
B)Pencerenin önünde ona bakıyordu.
C)Küfenin altında,iki büklüm gidiyordu.
D)Soluklanıp derin derin,mavi denize bakıyordu.
Çözüm: A’da “bırakma” işini “üzümcü” gerçekleştirmiş;bu iş “küfe”üzerinde yapılmıştır. Bu yüzden “bırakmak”fiili geçişlidir.
