Kentsel Yoksulluk
GİRİŞ
Bu çalışmada, temel değerlerinden birisi olarak her insanın üyesi olduğu toplum içerisinde gerekli katkıyı alabilmesini sağlamak olan sosyal hizmet mesleği perspektifinden, dünyada giderek artan “kentsel yoksulluk” sorununa İstanbul örneğinde değinilmektedir. Konunun kavramsal çerçevesi, kentleşme, kentlileşme, göç ve kentsel uyumsuzluğun sebepleri ve ortaya çıkardığı yansımalar, Türkiye’nin en büyük metropolü olan İstanbul bağlamında ele alınmaktadır.
"Kentsel yoksulluk" sorunun yapısal/küresel kaynaklarına bu bağlamda değinilmektedir. Kentsel yoksulluk sorunuyla ilgili literatür, ekonomik ve politik yapının yeniden örgütlenmesine vurgu yapmakta, refah devleti uygulamalarındaki gerilemenin, yoksulluk sorununu şiddetlendirdiği ileri sürülmektedir. Bu makalede, kentsel yoksulluk olgusunun kavramsal çerçevesi çizildikten sonra; İstanbul’da yoksulluk sorunda rol oynayan faktörlerin aydınlatılması için gerekli bilgilere yer verilerek kent yoksulluğunun ortaya çıkışı, tarihsel gelişimi de bu çerçevede ele alınmıştır.
Tüm diğer büyük metropoller gibi İstanbul’da dünyayı saran küresel yoksulluktan etkilenen bir metropol görünümündedir. Bu çalışmada, kentsel yoksulluk probleminin gelişimi ve sebepleri üzerinde görüşler ortaya konmuştur. Genelden özele bir gelişim izlenmiştir. Önce dünya sonra Türkiye ve özelde de İstanbul’a inilmiştir.
İnsanın gelişmesi için eşitlikçi sosyal refah yapılarını yaygınlaştırmayı görev edinmiş sosyal hizmet mesleği kent yoksulluğunu azaltmaya, önlemeye çalışan bir meslektir.
21. yüzyıla girdiğimiz ve insanlığın bilgi toplumu sürecini yaşadığı bir dönemde, insanların ekonomik ve sosyal politikalar vasıtasıyla refah ve mutluluk içinde yaşamaları önem taşımaktadır. Yoksulluk, yalın kelime haliyle bile korkunç bir insanlık gerçeğini yansıtmaktadır. Dünyada yaklaşık olarak her beş kişiden birisi yoksuldur. Buna ilave olarak bölgesel sorunlar, iç savaşlar ve ekonomik ambargolar gibi dolaylı sebeplerden dolayı da insanlar istemeseler dahi yoksulluğa mahkum edilmektedirler. Yoksulluk özellikle kadın ve çocukları son derece olumsuz biçimde etkilemektedir. Hayat standartlarında ortaya çıkan dengesiz gelişmeler, gelir dağılımı bozuklukları ve ilave olarak pek çok dışsal etkenler yoksulluğu artırıcı etkiye sahiptir. Gelişme, çağdaşlaşma ve refah toplumu olma amacına uygun olarak, yoksullukla mücadele politikalarının geliştirilmesi ve süratle uygulanması önem kazanmaktadır(Eş,2000:4).
I. YOKSULLUK
1.1.Yoksulluk Nedir?
Geçinmekte çok sıkıntı çekilme durumu anlamına gelen yoksulluğun bir çok tanımı vardır. Yoksulluk (poverty) teriminin ilk anlamlı tanımı, 1901 yılında Seebohm Rowentree tarafından yapılmıştır. Bu tanıma göre yoksulluk, toplam kazançların, biyolojik varlığın devamı için gerekli olan yiyecek, giyim vb. asgari düzeydeki fiziki ihtiyaçları karşılamaya yetmemesidir (Field 1983:51).
Yoksulluk kavramının tanımlanması, kavramın doğasındaki dinamik ve göreli karakterden ötürü oldukça güçlükler içermektedir. Kavramın tanımlanmasındaki ve buna bağlı olarak ölçülmesindeki güçlük, yoksulluğun çeşitli boyutlarının birbirinden ayrılarak incelenmesi yöntemiyle giderilmeye çalışılmıştır. Diğer bir ifadeyle, yoksulluğun, hangi 'yoksunlukları' içerdiğinin saptanmasını gerektirmiştir. Buna göre, temel olarak iki tür yoksulluk ortaya çıkmaktadır:
Mutlak Yoksulluk ve Göreli Yoksulluk.
Mutlak yoksulluk; kişinin gelir ve tüketim harcaması bakımından sahip olduğu maddi güce bakılarak saptanmaktadır. Tüketim harcamalarına göre yapılan hesaplamalar, bir kimsenin günlük olarak alması gereken kaloriyi sağlayacak temel gıdaların gerektireceği harcamaya göre yapılmaktadır. Buna göre, en düşük maliyetli gıda harcamalarının parasal değeri bir yoksulluk eşiği oluşturmakta; gelir azlığı dolayısıyla bu eşiğin altında kalanlar 'mutlak yoksul' olarak nitelenmektedir. Mutlak yoksulluk yaklaşımı, kendi içinde pek çok sorun içermekle beraber; açlık sorununu da barındıran yetersiz beslenme koşullarıyla yüz yüze olan az gelişmiş ülkelerin yoksulluk durumunu tanımlamak için uygun görünmektedir(Şenses,2001:63).
Dünya Bankası, günlük geliri asgari 2400 kalori değerindeki besini almaya yetmeyen insanları, mutlak yoksul olarak tanımlamaktadır. Bu yaklaşıma göre, günlük bir dolarlık harcama seviyesi mutlak yoksulluk sınırını oluşturmaktadır. Günlük bir dolar mutlak yoksulluk sınırı, ülkelerin gelişmişlik düzeyine göre farklılaştırılmıştır. Türkiye'nin dahil edildiği Doğu Avrupa ülkelerinin içinde bulunduğu grup için bu miktar dört dolardır(Seyyar, 2003: 39).
Bu bağlamda kişi başına tüketilen kalori düzeyine bağlı “mutlak yoksulluk” (absolute poverty) kavramı önemli bir göstergedir (DPT 2001:103).
Mutlak yoksulluk, insanın biyolojik olarak kendisini üretebilmesi için gerekli kaloriyi ve gerekli diğer besin bileşenlerini sağlayacak beslenmeyi gerçekleştirmeyen kişiler mutlak yoksul sayılmaktadırlar. Tanımın insanın biyolojik özelliklerini esas alarak yapılmış olması ona mutlaklık niteliği kazandırmaktadır. Göreli yoksulluk ise insanın bir toplumsal varlık olmasından yola çıkmaktadır. O toplumda kabul edilebilir en aşağı tüketim düzeyinin altında kalanlar göreli yoksul kabul edilmektedirler.
Günümüzde yoksulluk denildiğinde daha çok göreli yoksulluk kavramı anlaşılmaktadır. Mutlak yoksulluk için muhtaç (destitute) gibi daha özelleştirilmiş kavramlar yeğlenmektedir. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde ve daha sonraki yıllarda kabul edilen Avrupa Şartı gibi insan hakları belgelerinde insanın yaşam hakkı, onurlu yaşam hakkı olarak nitelenmiştir. Onurlu yaşam hakkı vurgulaması yaşam hakkının bireyin biyolojik yeniden üretimi düzeyinde düşünülmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle insan hakları belgelerinde gizil olan yoksulluk hattı (poverty line) anlayışının da göreli yoksulluk anlayışı üzerinden tanımlandığı-söylenebilir.
BM çevrelerinde yoksulluk kavramının operasyonalize edilebilmesi için “basic needs” (temel gereksinme) kavramı geliştirilmiştir. 1976 yılında Uluslararası Çalışma Örgütünün (ILO) küresel konferansında ayrıntılı olarak tanımlanan temel gereksinmeler kavramı daha sonra Dünya Bankasınca da benimsenmiştir.
Temel gereksinimler;
1) Bir ailenin (beslenme, barınma, giyim vb.) özel tüketimi için gerekli minimumlar,
2) İçinde yaşanan topluluk için topluluk tarafından sağlanan toplu tüketim konusu olan gerekli hizmetler (güvenli içme suyu, kanalizasyon, elektrik, kamu ulaşımı, sağlık ve eğitim vb.),
3) Kendilerini etkileyen kararların alınmasına katılma,
4) Mutlak düzeydeki temel gereksinmelerin, temel insan haklarının daha geniş bir çerçevesi içinde karşılanması,
5) İstihdama temel gereksinme stratejisine hem amaç hem de araç olarak yaklaşılması, olarak tanımlanmıştır.
Bu aynı zamanda yoksulluğun ne olduğunu da tanımlamış bulunmaktadır. Temel gereksinmeler insan olmanın getirdiği onurlu yaşam hakkının evrensel düzeyde gerçekleştirilmesi olarak yorumlanabilir. Burada bireylerin toplumdan dışlanmasını engellemeye çalışan ve bireylerin kendi geleceklerini oluşturmada fırsatların tam olarak kapanmamasını sağlayan bir tutum bulunmaktadır.
Ama üzerinde uluslararası düzeyde uzlaşma sağlanmış olan bu yoksulluk çizgisinin yeterliliği her zaman eleştiriye açıktır. Bu yeterlilik ölçütü büyük ölçüde insana verilen değere bağlıdır. Eğer bir insanın hakkı onun varolan potansiyelini gerçekleştirmesine olanak verecek genel ve özel koşullar içinde yaşaması olarak düşünülürse, temel gereksinmeler tanımı dar kalacaktır. Temel gereksinmeler tanımına, kendini ifade edebilme, yaratıcılığını geliştirme ve kendini gerçekleştirme, mutlu ortamlarda yaşamını sürdürme gibi ögeleri eklemek gerekecektir.
Temel gereksinmelerin tanımına ilişkin bu yorumlar dışlanma gibi önemli bir başka kavramı gündeme getirmiş bulunuyor. 1960 lı yıllar için yoksulluk kavramı yaşanmakta olan toplumsal olguları kavramakta yeterli olurken, 1990’ların dünyasında “dışlanma” gibi acımasız bir olgunun gelişmesi karşısında artık yeterliliğini kaybetmektedir. Küreselleşen ve teknolojik olarak yeniden yapılanan dünya ekonomisi içinde uyum yapamayan gruplar ve kişiler daha kolayca dışlanabilmektedir. Dışlanma da üç farklı boyut kendisini göstermektedir. Bunlar emek piyasasından dışlanma, siyasal süreçlerden dışlanma ve toplumsal ilişki ağlarından dışlanmadır. Bu gruplar toplum dışına itilmişlerdir. Yoksullar belli bir ölçüde toplumla ilişkilidir. Sanayi toplumunun dünyasında sistemin yoksullara gereksinmesi vardır. Oysa bilgi toplumuna geçen küreselleşen dünya da varsılların yoksullara gereksinmesi süratle azalmakta ve dışlanma olgusu yaşanmaktadır. Böyle üç farklı boyutta dışlanmış bir bireyin ya da ailenin yoksulluk çizgisini aşması büyük ölçüde yok olmaktadır. Dışlananlar kronik yoksullar haline gelmektedir.
Yoksulluk deneyimi sadece bir gelir azlığı, temel kentsel hizmetlerden mahrum olma değildir, aynı zamanda alt sosyal statülü mahallelerde yaşama, kent mekanında marjinalleşme, sağlıksız çevre koşullarında yaşamını sürdürme, adalet, eğitimden, sağlık hizmetlerinden daha az yararlanabilme, şiddete daha açık olma, yeterli güvenliğe sahip olmamaktır. Bu bütünlük hem mekansal düzeyde hem bireysel düzeyde yoksulluğun sürekli olarak yeniden üretilmesinin koşullarını yaratmaktadır. Onun yaşanlar için bir kader gibi algılanmasına yol açmaktadır.
Yoksul bir ülkenin, gelişmemiş bir bölgesinin, fakir bir mahallesinde doğan bir çocuğun yoksul olma olasılığı çok yüksektir. Bu örnek bir yanlış anlayışa yol açmamalıdır. Gelişmiş bir ülkenin, dünya kenti niteliğindeki bir metropolünde, çok yoksul mahallelerin bulunması beklenen bir durumdur. Bu mahallelerde de yoksulluk hep birlikte yaşanan bir deneydir. Çocuğun içine doğduğu bir yoksul mahallede yoksulluk çok rahatsızlık uyandırmayan, razı olunan bir yaşam biçimi haline gelebilmektedir.
Yoksulluğa bir birey ya da aile düzeyinde yaklaşıldığında da bir bütün olarak yaşandığı görülmektedir. Yoksullar kendi yaşam deneylerinde, yeterli genişlik ve kalitede konut mekanlarına sahip değillerdir, toplumsal ilişki ağlarını geliştirecek fazla zamana sahip bulunmamaktadırlar, yeterli bilgi ve hünerlerle donatılmamışlardır, kendileri için uygun bilgilere, finansman kaynaklarına ulaşamamaktadır, bu koşullar birbirini desteklemekte, yoksulu içinden çıkamadığı bir yaşam biçimine hapsetmektedir.
İlkel toplumdan modern topluma ya da sanayi öncesi bir toplumdan sanayi toplumuna geçiş başarıyla gerçekleşebilseydi, yoksulluk olgusu büyük ölçüde ortadan kalkacaktı öngörülerine karşın, modernizm öncesinde nüfusun çok büyük kesimi kırsal alanlarda yaşamakta, tarım ile uğraşmakta, İçine kapalı küçük ekonomiler içinde kendi tüketimleri için üretim yapmakta ve üretimlerinin çok sınırlı bir kesimini pazara sunmakta idi. Geçimlik ekonomilerde üretim ve tüketim faaliyetleri birbirinden ayrışmamıştır. Sanayileşme sürecine girildiğinde ise piyasa için tarımsal üretime geçilerek köylülük kimliği dönüşüme uğramıştır. Köylerden çözülen büyük kitleler kentlerde sanayileşmenin ve ilgili hizmetlerdeki gelişmelerin yarattığı emek talebini karşılamak için kentlere doğru hareketlenmeye başlamıştır. Kente gelen bu köylü kitleleri kentteki yoksulluğun kaynağını oluşturmaktadır. Bu kitlelerin yoksulluğa kaynaklık etmesine değişik açıklamalar getirilebilmektedir. Bunlardan bir bölümü yapısaldır. Kapitalist sistemin karlılık oranlarını yüksek tutabilmesi için kentlerde işsiz yedek emek ordularına gereksinmesi bulunmaktadır. Yedek emek ordusu demek güvencesiz iş ve dolayısıyla yoksulluk demek olmaktadır. Kentlere gelen bu grupların, kent ekonomisinin gerektirdiği bilgi ve hünerlere sahip olmayışı, dolayısıyla düşük gelirli işlerde çalışmak ve gecekondu mahallerinde yaşamak durumda kalmalarına-neden-olmaktadır.
Eğer bir toplumda modernleşme sürecinde ileri aşamalara varılmış, uygun makro ekonomik politikalar izlenmiş ve yüksek istihdam düzeyleri sağlanmış olsa bile yine de yoksullar bulunmaktadır. Bunu dıştan gözleyenler yoksulluk olgusunun tamamen ortadan kaldırılamayışı için açıklamalar yapmak durumda kalmaktadır. Bunlardan biri toplumda zayıf ve duyarlı olanların (vulnerable) varlığıdır, özürlüler, korunmaya muhtaç çocuklar, yaşlılar vb. gruplar toplumda çok değişik nedenlerle zayıf kalmış olanlardır. Bu zayıflıkları onları yoksulluğa itmektedir. Bu nedenle yoksulluktan kurtulmalarına olanak verecek düzeyde yardım edilmelidirler. Bu toplumlarda zayıf ve duyarlı olanların dışında da hala bir yoksul kesim kalmaktadır. Onlar toplumun marjinalleri olarak adlandırılmaktadır. Bizim yoksulluk diye tanımladığımız kalitedeki bir yaşamı kendi yaşam biçimleri olarak seçmişlerdir. Böyle olunca da çok önemli sağlık sorunlarıyla karşılaşmadıkları sürece dıştan yardım edilmeye kapalı kalmaktadır.
Günümüzde eğer bir şahsın geliri onun temel ihtiyaçlarını karşılayacak seviyenin altına düşüyorsa, o şahıs yoksul kabul edilir. İşte bu asgari seviyeye “yoksulluk sınırı” (poverty line) denilmektedir (Ekin 2000:78). Dünya Bankasının 1990’daki çalışmasına göre bir insanın hayatta kalabilmesi için gerekli minimum kalori miktarı olan 2400k/cal “mutlak yoksul” olarak tanımlanmıştır (DPT 2001:104).
Yoksulluğun evrenselliği ve satın alma paritelerinin farklılıkları da düşünülerek, ortalama bir hesaplama yöntemi ile mutlak yoksulluk sınırı az gelişmiş ülkeler için kişi başına günde 1$ kabul edilirken, Latin Amerika ve Karaibler için bu sınır 2$, Türkiye’nin dahil olduğu ve Doğu Avrupa ülkelerinin de içinde bulunduğu grup için 4$, gelişmiş sanayi ülkeleri için 14.40$ olarak belirlenmiştir (DPT 2001:104).
Mutlak yoksulluk yaklaşımının salt gıda harcamaları üzerinde odaklanan “dar” biçimi yanında gıda dışı harcamaları da hesaba katan “geniş” biçiminden de söz edilebilir ( Şenses 2001:64).
Günümüzde mutlak yoksulluk kavramı beraberinde ülkeden ülkeye değişen “nisbi” yoksulluk kavramını da beraberinde getirmiştir. Nisbi yoksulluk, fakir hanehalkı veya birey ile o toplumda yaşayan ve mevcut şartlara göre ortalama bir gelire sahip olan hanehalkı veya birey arasındaki gelir kaynaklarına sahip olma gücü arasındaki açıklığı ifade etmektedir ( Dumanlı 1996:8).
Fuchs’un geliştirdiği nisbi fakirlik tanımına göre, “toplumdaki ortalama bir ailenin gelirinin yarısından daha az bir gelire sahip olan aileler yoksuldur.
YOKSULLUĞUN BELİRLENMESİNDE YARARLANILABİLECEK GÖSTERGELER
● Kişi başına düşen ulusal gelir,
● Kişi başına düşen gelir / harcama miktarları,
● Cinsiyet bazında ulusal gelirin dağılımı,
● Bölgeler / iller bazında ulusal gelirin dağılımı,
● Harcamalar içinde gıda maddelerine ayrılan pay,
● Bireyler için yapılan eğitim harcamaları,
● Bir öğretmene düşen öğrenci sayısı
● Cinslere göre okur-yazarlık oranı,
● Cinslere göre ortalama yaşam beklentisi,
● Doğum oranı artış hızı
● Bebek ölüm oranı,
● Sağlıklı beslenme durumu ve düzeyi,
● Temiz suya erişebilen kişi / aile sayısı,
● Kişi başına düşün doktor sayısı,
● Kişi başına yapılan sağlık harcamaları,
● Genel işsizlik oranı,
● Cinsiyete dayalı işsizlik oranları,
● Katılım mekanizmalarında cinsiyete göre durum,
● Kişi başına düşen telefon sayısı,
● Elektriği bulunan evlerin kır ve kent bazında oranları,
● Kişi başına tüketilen enerji miktarı,
1.2. Dünyada Yoksulluk
1.2.1. Devletin Değişen Rolü: Refah Devletinden Neo-Liberal Devlete
Devletin değişen rolü dolayısıyla, sosyal güvenlik harcamalarında kesintiye gidilmesi, mekansal farklılaşmaları yeniden arttırmıştır. Yeni durumda, ekonomik alan uluslararası rekabete açılarak, serbest piyasa koşullarına göre şekillenmiştir. Bölge içi ve bölgeler arasındaki rekabetin artması, işsizlik, yoksulluk ve sosyal kutuplaşmanın derinleşmesiyle sonuçlanmıştır(Swyngedouw, 1997:174;akt Bıçkı 2001).
Refah devletinin dönüşümü ile kentsel yoksulluk arasında bir ilişki kurulmasının temel nedeni, refah devletinin aynı zamanda en büyük işveren ve yatırımcılardan biri olarak düşünülmesidir. Refah devletinin krizi, bir yandan kamunun işveren olma konumunun zayıflamasına ve dolayısıyla işsizliğin artmasına yol açarken; diğer yandan, sosyal harcamaların kısılmasından ötürü, dar gelirli kentlilerin yaşam koşullarının zorlaşmasına neden olmuştur. Refah devletinin yatırım alanından çekilmesiyle oluşan boşluk, küresel serbest piyasa koşullarına göre işlediği düşünülen yerel yönetim-özel sektör işbirliği ile doldurulmuştur. Söz konusu işbirliğinin kentsel mekandaki yansımalarının ve yoksulluk sorunu üzerine olan etkilerinin, kentsel yenilenmeyi de içeren yeniden yapılanma faaliyetleri aracılığıyla da izlenmesi mümkündür.
Refah devletinin dönüşümüyle kentsel yoksulluk arasındaki ilişkiyi kuran en önemli öğe, konut ihtiyacının karşılanması konusudur. Refah devleti, barınma ihtiyacını dezavantajlı kitleler açısından bir kamusal ödev olarak ele aldığı için, düşük gelir gruplarına yönelik sosyal konut üretimini 80'li yıllara kadar desteklemiştir. Fakat, 80'li yılların sonrasında, neo-liberal programlar çerçevesinde bu alanın büyük oranda piyasa mekanizmasına bırakılmış olması; gelişmiş ülkelerde, bir yandan evsiz yoksulların artışını, diğer yandan alt ve orta sınıfların konut kiralarının yüksekliği nedeniyle bulundukları yerlerden başka bölgelere göç etmesi sonucunu doğurmuştur. Söz konusu etkileri meydana getiren yeniden yapılanma projelerine Fransa'nın Euralille; Almanya'nın Frankfurt ; Birleşik devletlerin New York kent merkezleri örnek olarak gösterilmektedir.
Birleşik Devletler ve Kuzey Avrupa'daki kentsel yoksulluğun kent merkezlerinde yoğunlaştığı gözlenmektedir. Buralarda yaşanan sanayisizleşme dolayısıyla, yönetim faaliyetleri ve küresel işlevler dışında kalan iş yaşamı alt-kentlere kaydığından, merkezde yaşamını sürdüren dezavantajlı kitleler ya doğrudan işsiz kalma nedeniyle ya da ancak ilerleme pozisyonu olmayan hizmet sektöründeki düşük ücretli işler bulabilmeleri dolayısıyla, içinden çıkılması mümkün görünmeyen bir yoksulluk sarmalında yaşamaktadırlar. Buralarda yaşayan kitle, ağırlıklı olarak yabancı göçmen veya etnik dezavantaja sahip, eğitim düzeyi düşük yerli kimselerden oluşma ABD ve Kuzey Avrupa ülkelerinin kentlerinde sorun, küreselleşme sürecinin getirdiği politik-ekonomik dönüşümler neticesinde, özellikle etnik dezavantaj taşıyan ve çoğunlukla göçmenlerden oluşan kent içi yoksulları kapsamaktadır. Getto yoksulları veya sınıf-altı biçiminde isimlendirmelere sahip olan bu kitle, mutlak yoksulluğun ötesinde bir takım özelliklerle -sosyal dışlanma; marjinalleşme; illegalleşme gibi- birlikte düşünülmektedir.
Doğu Avrupa, Balkan ülkeleri ve Rus Kentleri; bu ülkelerin kentleri, ulusal kalkınmacı/sosyalist sistemden pazar ekonomisine geçişin sıkıntılarını yaşamaktadır. Bu ülkelerde öncesinde görece iyi olan gelir dağılımı giderek bozulmakta ; ulusal kalkınmacı/sosyalist sistemdeki kolektif düzenleme koşulları altında mümkün olmayan bir sosyo-mekansal eşitsizlik deneyimi güçlenmektedir. Kentsel mekanın örgütlenişinde meydana gelen farklılaşma; bu ülke kentleri açısından travmatik bir dönüşümü sergilemektedir.
Dünyada yoksulluğun boyutlarını bütünsel olarak görebilmek için gerek ulusal düzeyde gelir dağılımı araştırmalarını yürüten istatistik kuruluşlarının yaptıkları araştırmaların, gerekse uluslararası kuruluşların sonuçları son derece önem taşımaktadır. Ulusal düzeyde yapılan gelir dağılımı araştırmalarında kişilerin kendilerini ve ailelerini geçindirebilecek belirli bir minimum gelir esas alınmakta ve bu gelirin altında gelire sahip olan nüfus “yoksul” olarak adlandırılmaktadır. Dünyada halen gelir dağılımı konusunda düzenli ve kapsamlı gelir dağılımı istatistiklerini yapan kuruluşların başında Dünya Bankası gelmektedir. Dünya Bankası, günlük 1 $ ya da 2 $’ın altında bir gelirle yaşamını idame ettirmek zorunda olan nüfusu “yoksul” olarak adlandırılmaktadır. Şüphesiz, Dünya Bankası’nın bu metodolojisi de bazı iktisatçılar tarafından eleştirilmektedir.
Dünyada gelir yoksulluğunun boyutlarını gösteren bazı istatistikler şu şekildedir:
-Bangladeş’te günde 1 doların altında bir gelire sahip nüfus oranı % 30, günde 2 dolardan daha az bir gelire sahip nüfus oranı ise % 79’dur.
-Merkezi Afrika Cumhuriyeti’nde nüfusun % 66.6’sı günde 1 doların altında bir gelirle yaşamını sürdürmeye çalışmaktadır. Bu ülkede günde 2 doların altında bir gelire sahip nüfus oranı ise % 84 tür.
-Zambiya’da da gelir yoksulluğu oldukça yüksek boyutlardadır. Bu ülkede nüfusun % 72.6’sı 1 doların altında bir gelire sahip bulunmaktadır. Nüfusun % 91.7’si ise 2 doların altında bir gelirle yaşamını idame ettirmektedir.
Dünyada yoksulluğun Güney Asya ve Güney Sahra ülkelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Güney Sahra ülkeleri yoksulluk oranı açısından Güney Asya bölgesini de aşmakta ve yaklaşık her iki kişiden birinin yoksul sayıldığı bir görünüm sergilemektedir. Öte yandan yoksulların 1998 yılında yaklaşık %30’unun yaşadığı Doğu Asya ve Pasifik ile Latin Amerika ülkelerinde yoksulluk oranının yaklaşık %15 dolayında olduğu görülmektedir (DPT 2001:115).
Genel eğilimler olarak, kırsal yoksulluk Asya’da kentsel yoksulluk ise, kentleşme düzeyinin şimdiden çok yüksek oranlara ulaşmış olmasının bir sonucu olarak Latin Amerika’da en yüksek boyutlara ulaşmıştır. Öte yandan, hızlı kentleşme sonucunda kentsel yoksulluk oranlarının yakın bir gelecekte Asya ve Afrika’da da önemli ölçüde artması beklenmektedir ( Şenses 2001:116).
1.3. Türkiye’de Yoksulluk
Türk kentlerinin ve İstanbul’un pozisyonu, daha ağırlıklı olarak Doğu Avrupa ve Latin deneyimlerini andırmaktadır. Doğu Avrupa kentlerinin deneyimiyle ortak yönü, 80'ler sonrasında ulusal kalkınmacılığın terk edilip görece daha liberal bir politik uygulamaya doğru geçilmesinden; Latin deneyimiyle ortak yönü, kırsal parçalanma ile meydana gelen göç sonrasında yaşanan kentleşmeyle ilgisinden dolayıdır.
Batı ile benzerlik, özellikle kentsel yoksulluğun yaşanma kalitesi ve ekonomik-politik dönüşümlerle derinleşmesinde görülebilir. Sistemle uyumlu, görece kendi halinde, kentin dışındaki kamu arazilerine el koymayla sınırlı bir çerçeveye sahip olan gecekondu yoksulluğu; kolay yoldan sınıf atlamaya yönelik, informal ilişki ağlarının desteğinde, zaman zaman illegal boyutlar alabilen daha saldırgan bir girişimcilik stratejisinin gelişebileceği bir karaktere doğru yönelmektedir. Yükselmek adına pek çok şeyi göze alabilecek bu kitlenin davranış biçimi ile; Batı'nın sınıfaltı yoksullarının, hayatta kalabilmek ve kendisini dışlayan toplumdan, kendi hakkına düşeni koparabilmek düşüncesiyle başvurduğu illegallik eğilimi benzerlik göstermektedir.
Türkiye’de yapılan araştırmalar yoksulluğun yaygın olduğunu göstermektedir. Yoksulluk sınırı 1$ olarak kabul edilerek yapılan çalışmalarda Türkiye’de nüfusun %15’inin yoksul olduğu tespit edilmiştir ( DPT 2001:141).Şayet günlük yoksulluk sınırı 1.5 $ olarak kabul edilirse yoksul kişi oranı %38’e çıkmaktadır.
Mutlak yoksulluk için kullanılan bir dolarlık gelir standartına göre, Türkiye'de yoksulluk sınırı altında yaşayan nüfusun oranı %2.4' tür. Buna karşın, temel yapabilirlik olanaklarından yoksunlukla tanımlanan 'insani yoksulluk oranı %16.4'e çıkmaktadır. Çeşitli öznel faktörlerden dolayı Türkiye'de henüz yaygın bir mutlak yoksulluğun şartları olmasa bile; insanlık onuruna yaraşır kaliteli bir yaşam sürdürebilmenin olanaklarının da yeterli olduğu söylenemez (Oruç 2001:81).
Yoksulluğun nedenlerine inildiğinde ise çeşitli faktörler görülmektedir;
(2)
1.3.1. İş ve Çalışma Yaşamındaki Dönüşümler
Son 20-25 yılda tüm dünyada artan bir işsizlik fenomeni gözlenmektedir. Gözlenen işsizliğin önemli bir bölümü, istihdam daraltıcı ileri teknoloji ürünlerinin kullanıma sokulmasından kaynaklanmaktadır. Bilgisayarlaşma(computerization) olarak da ifade edilen bu durumda , insan emeğine olan ihtiyacın azalması sonucunda işsizlik kendiliğinden ortaya çıkmış olmaktadır.
Küresel rekabet koşulları altında, firmaların verimlilik artışı sağlama amacına bağlı olarak, görece pahalı girdilerden biri olan ücretten tasarruf edilmeye çalışılması, yalnızca imalat sektöründe değil; hizmet sektöründe de işgücü indirimini sağlayacak formülleri gündeme getirmektedir. Hizmet sektöründe giderek yaygınlaşan otomasyona, bankacılık işlemleri örnek olarak gösterilebilir.
İşsizliğe katkı yaptığı düşünülen faktörlerden bir diğeri, kamu ekonomilerinin neo-liberal programlar çerçevesinde küçültülmesi gereğince gündeme gelen özelleştirme faaliyetidir. Özelleştirme ile işsizlik arasındaki ilişkiyi, otomasyon konusunda olduğu gibi, küresel rekabet kavramı sağlamaktadır. Rekabet gücünü arttırmak isteyen özel sektörün maliyet düşürmek amacıyla daha az emek faktörü ile daha çok verim elde etme mücadelesi, işsizlik sorununa doğrudan ve dolaylı olarak etki etmektedir. Bu türde iş kayıplarının özellikle sanayi tipi üretimde kitlesel olarak istihdam olunan orta sınıf işçiler için ağırlığı bulunmaktadır. Sendikal örgütlenmelerin güçlü olması dolayısıyla, emek miktarının azaltılamadığı ve maliyetinin de düşürülemediği durumlarda, firmalar, emeğin daha ucuz olduğu bölgelere üretimlerini kaydırabilmektedir.
İşsizliğin genelde gelişmişlik düzeyi ve ekonomik büyüme ile ilişkisinin kurulmasına rağmen, gelişmiş ekonomilerde de aynı sorunun varlığı söz konusudur. Örneğin, 1991 yılı verilerine göre, Birleşik Krallık'ta çalışma yaşında olduğu kabul edilen 16 yaş ve üzerindeki nüfusun çalışma hayatına katılımları şu şekildedir: Hane halklarının % 35.7 'si iki veya daha çok çalışan bireyden oluşur iken; hemen hemen aynı oranda bir miktarı hiçbir işi olmayan bireylerden meydana gelmektedir. Daha ilginç olan nokta, çalışma yaşında olmayan(bağımlı) çocukların % 17.4'ü, herhangi bir çalışanı olmayan ailelerde dünyaya gelmektedir. Bu oran yalnızca Londra dikkate alındığında %22.9'a yükselmektedir(Dunford,1997:265;akt.Bıçkı 2005:20).
Sassen'e göre(1994:102;akt. Bıçkı 2005:20); işsizliğin büyük kentlerde uzun süredir varlığını koruması, bir yandan işverenin pazarlık konumunu güçlendirirken; diğer yandan iş piyasasındaki en dezavantajlı grupların daha güvensiz ve marjinal işleri kabul etme durumlarını ortaya çıkarmaktadır. İnformal işlerin artışıyla iş yaşamının istikrarsızlaşması ve iş olanaklarının kutuplaşması, yeni sosyal bölünmelere neden olmaktadır.
Sonuç olarak; ister, yaygın olarak kabul edildiği biçimiyle yapısal faktörlerden kaynaklansın; isterse de bir yanlış teşvik sonucu ortaya çıktığı kabul edilsin, yoksulluk sorunun ardında yatan 'gelir eksiltici bir faktör olarak yaygın bir işsizlik sorununun' olduğu gerçeği değişmemektedir.
1.3.2. Gelir Dağılımı Bozukluğu;
Yerleşim yerlerine göre Gini oranları değerlendirildiğinde oranın 1’e yaklaşması eşitsizliklerin artışını göstermekte, 0’a yaklaşması hali ise eşitsizliklerin azalmasını ve sıfır haline ulaştığında ise hiçbir eşitsizliğin kalmadığını veya bir başka deyişle tam eşitsizlik durumuna ulaşıldığı sonucu hipotetik olarak kabul edilmektedir. Gelir, mülkiyet vb. anlamında Gini oranları değerlendirildiğinde Türkiye 0.49 oranı ile ciddi boyutlarda eşitsizliklerin yaşandığı bir ülke olarak değerlendirilmelidir (DPT 2001:141). Nüfusun ilk %20’lik dilimi milli gelirden %4.86 pay alırken son %20’lik kısmı milli gelirden %54.88 pay almaktadır.
1.3.3. Ücretlerin Düşüklüğü;
Yapılan araştırmalarda gerek kamu gerekse özel sektörde ücretlerin yıllar itibariyle reel olarak düşüş trendine girdiği görülmektedir. Kamu kesiminde 1991 yılında 100 olan reel ücret endeksi 1998 yılında 73.9’a düşmüştür. Özel kesimde ise 1991 yılında 100 olan reel ücret endeksi 81.8’e düşmüştür (DPT 2001:143).
1.3.4. Bölgelerarası Farklılıklar; Türkiye’de coğrafi olarak dezavantajı, yatırım önceliklerine ilişkin politikalardaki eksiklikler, kesintisiz enerji kaynağı, kalifiye işgücü vb. sanayinin yer seçiminin temel belirleyicilerinden pazara yakınlık veya güvenli ulaşılabilirlilik gibi etmenlerin yanısıra, yatırıma dönüşebilir sermayenin yetersiz birikimi tarihsel olarak bölgeler arasında dengesiz gelişme sorununu gündeme getirmiştir. Türkiye’de yoksulluğun en az yaşandığı bölge %4 ile Ege Bölgesi’dir. Ege Bölgesi’ni %7 ile Marmara Bölgesi, %11 ile Akdeniz, %12 ile İç Anadolu Bölgesi, %19 ile Karadeniz Bölgesi, %24 ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi takip ederken %25 ile Doğu Anadolu Bölgesi Türkiye’nin en yoksul bölgesidir (DPT 2001:143).
1.3.5. Kayıtdışı İstihdam; Türkiye’de hızlı nüfus artışı, göç ve kentleşme ile istihdam yapısı işsizliğin artmasına neden olmaktadır. Kayıtlı sektörde iş bulamayan işgücü ise, kayıtdışı istihdama yönelmektedir. Bir anlamda işsizlik kayıtdışı istihdam arasında doğrudan bir ilişki vardır. İşsizlik arttıkça kayıtdışı istihdamın boyutları da genişlemektedir (Ekin 2001:29). Türkiye’de tarım kesiminde istihdamın %89’u, madencilik kesiminde istihdamın %6’sı imalat sanayinde istihdamın %21’i, inşaat kesiminde istihdamın %51’i ve hizmetler sektöründe istihdamın %22’si kayıtdışıdır. Kayıtdışı çalışma ise düşük ücret, sosyal güvenlikten yararlanamama ve netice olarak yoksulluğu getirmektedir (Lordoğlu 1989:116).
1.3.6. Kentleşme ve İç Göç; Türkiye’de göç olgusunun ve beraberinde getirdiği kentleşmenin nedeni, tarımda, modern üretim tekniklerinin kullanılması, buna karşılık tarımda çalışmasına ihtiyaç duyulan insan gücü miktarının azalması, tarımsal verimliliğin yetersizliği ve toprakların miras yoluyla paylaşılmasıdır (Akad 1982:135). Türkiye’de 1999 yılı verilerine göre kentli işsiz sayısı kırsal açık işsiz sayısının 3 katı kadardır. Ülkemizde kentleşme ekonomik büyüme ile birlikte yürümediğinden göç yoluyla kente gelenler işsiz kalmakta veya kayıtdışı sektörde çalışmaktadırlar (Özsoylu 1994:20).
GİRİŞ
Bu çalışmada, temel değerlerinden birisi olarak her insanın üyesi olduğu toplum içerisinde gerekli katkıyı alabilmesini sağlamak olan sosyal hizmet mesleği perspektifinden, dünyada giderek artan “kentsel yoksulluk” sorununa İstanbul örneğinde değinilmektedir. Konunun kavramsal çerçevesi, kentleşme, kentlileşme, göç ve kentsel uyumsuzluğun sebepleri ve ortaya çıkardığı yansımalar, Türkiye’nin en büyük metropolü olan İstanbul bağlamında ele alınmaktadır.
"Kentsel yoksulluk" sorunun yapısal/küresel kaynaklarına bu bağlamda değinilmektedir. Kentsel yoksulluk sorunuyla ilgili literatür, ekonomik ve politik yapının yeniden örgütlenmesine vurgu yapmakta, refah devleti uygulamalarındaki gerilemenin, yoksulluk sorununu şiddetlendirdiği ileri sürülmektedir. Bu makalede, kentsel yoksulluk olgusunun kavramsal çerçevesi çizildikten sonra; İstanbul’da yoksulluk sorunda rol oynayan faktörlerin aydınlatılması için gerekli bilgilere yer verilerek kent yoksulluğunun ortaya çıkışı, tarihsel gelişimi de bu çerçevede ele alınmıştır.
Tüm diğer büyük metropoller gibi İstanbul’da dünyayı saran küresel yoksulluktan etkilenen bir metropol görünümündedir. Bu çalışmada, kentsel yoksulluk probleminin gelişimi ve sebepleri üzerinde görüşler ortaya konmuştur. Genelden özele bir gelişim izlenmiştir. Önce dünya sonra Türkiye ve özelde de İstanbul’a inilmiştir.
İnsanın gelişmesi için eşitlikçi sosyal refah yapılarını yaygınlaştırmayı görev edinmiş sosyal hizmet mesleği kent yoksulluğunu azaltmaya, önlemeye çalışan bir meslektir.
21. yüzyıla girdiğimiz ve insanlığın bilgi toplumu sürecini yaşadığı bir dönemde, insanların ekonomik ve sosyal politikalar vasıtasıyla refah ve mutluluk içinde yaşamaları önem taşımaktadır. Yoksulluk, yalın kelime haliyle bile korkunç bir insanlık gerçeğini yansıtmaktadır. Dünyada yaklaşık olarak her beş kişiden birisi yoksuldur. Buna ilave olarak bölgesel sorunlar, iç savaşlar ve ekonomik ambargolar gibi dolaylı sebeplerden dolayı da insanlar istemeseler dahi yoksulluğa mahkum edilmektedirler. Yoksulluk özellikle kadın ve çocukları son derece olumsuz biçimde etkilemektedir. Hayat standartlarında ortaya çıkan dengesiz gelişmeler, gelir dağılımı bozuklukları ve ilave olarak pek çok dışsal etkenler yoksulluğu artırıcı etkiye sahiptir. Gelişme, çağdaşlaşma ve refah toplumu olma amacına uygun olarak, yoksullukla mücadele politikalarının geliştirilmesi ve süratle uygulanması önem kazanmaktadır(Eş,2000:4).
I. YOKSULLUK
1.1.Yoksulluk Nedir?
Geçinmekte çok sıkıntı çekilme durumu anlamına gelen yoksulluğun bir çok tanımı vardır. Yoksulluk (poverty) teriminin ilk anlamlı tanımı, 1901 yılında Seebohm Rowentree tarafından yapılmıştır. Bu tanıma göre yoksulluk, toplam kazançların, biyolojik varlığın devamı için gerekli olan yiyecek, giyim vb. asgari düzeydeki fiziki ihtiyaçları karşılamaya yetmemesidir (Field 1983:51).
Yoksulluk kavramının tanımlanması, kavramın doğasındaki dinamik ve göreli karakterden ötürü oldukça güçlükler içermektedir. Kavramın tanımlanmasındaki ve buna bağlı olarak ölçülmesindeki güçlük, yoksulluğun çeşitli boyutlarının birbirinden ayrılarak incelenmesi yöntemiyle giderilmeye çalışılmıştır. Diğer bir ifadeyle, yoksulluğun, hangi 'yoksunlukları' içerdiğinin saptanmasını gerektirmiştir. Buna göre, temel olarak iki tür yoksulluk ortaya çıkmaktadır:
Mutlak Yoksulluk ve Göreli Yoksulluk.
Mutlak yoksulluk; kişinin gelir ve tüketim harcaması bakımından sahip olduğu maddi güce bakılarak saptanmaktadır. Tüketim harcamalarına göre yapılan hesaplamalar, bir kimsenin günlük olarak alması gereken kaloriyi sağlayacak temel gıdaların gerektireceği harcamaya göre yapılmaktadır. Buna göre, en düşük maliyetli gıda harcamalarının parasal değeri bir yoksulluk eşiği oluşturmakta; gelir azlığı dolayısıyla bu eşiğin altında kalanlar 'mutlak yoksul' olarak nitelenmektedir. Mutlak yoksulluk yaklaşımı, kendi içinde pek çok sorun içermekle beraber; açlık sorununu da barındıran yetersiz beslenme koşullarıyla yüz yüze olan az gelişmiş ülkelerin yoksulluk durumunu tanımlamak için uygun görünmektedir(Şenses,2001:63).
Dünya Bankası, günlük geliri asgari 2400 kalori değerindeki besini almaya yetmeyen insanları, mutlak yoksul olarak tanımlamaktadır. Bu yaklaşıma göre, günlük bir dolarlık harcama seviyesi mutlak yoksulluk sınırını oluşturmaktadır. Günlük bir dolar mutlak yoksulluk sınırı, ülkelerin gelişmişlik düzeyine göre farklılaştırılmıştır. Türkiye'nin dahil edildiği Doğu Avrupa ülkelerinin içinde bulunduğu grup için bu miktar dört dolardır(Seyyar, 2003: 39).
Bu bağlamda kişi başına tüketilen kalori düzeyine bağlı “mutlak yoksulluk” (absolute poverty) kavramı önemli bir göstergedir (DPT 2001:103).
Mutlak yoksulluk, insanın biyolojik olarak kendisini üretebilmesi için gerekli kaloriyi ve gerekli diğer besin bileşenlerini sağlayacak beslenmeyi gerçekleştirmeyen kişiler mutlak yoksul sayılmaktadırlar. Tanımın insanın biyolojik özelliklerini esas alarak yapılmış olması ona mutlaklık niteliği kazandırmaktadır. Göreli yoksulluk ise insanın bir toplumsal varlık olmasından yola çıkmaktadır. O toplumda kabul edilebilir en aşağı tüketim düzeyinin altında kalanlar göreli yoksul kabul edilmektedirler.
Günümüzde yoksulluk denildiğinde daha çok göreli yoksulluk kavramı anlaşılmaktadır. Mutlak yoksulluk için muhtaç (destitute) gibi daha özelleştirilmiş kavramlar yeğlenmektedir. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde ve daha sonraki yıllarda kabul edilen Avrupa Şartı gibi insan hakları belgelerinde insanın yaşam hakkı, onurlu yaşam hakkı olarak nitelenmiştir. Onurlu yaşam hakkı vurgulaması yaşam hakkının bireyin biyolojik yeniden üretimi düzeyinde düşünülmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle insan hakları belgelerinde gizil olan yoksulluk hattı (poverty line) anlayışının da göreli yoksulluk anlayışı üzerinden tanımlandığı-söylenebilir.
BM çevrelerinde yoksulluk kavramının operasyonalize edilebilmesi için “basic needs” (temel gereksinme) kavramı geliştirilmiştir. 1976 yılında Uluslararası Çalışma Örgütünün (ILO) küresel konferansında ayrıntılı olarak tanımlanan temel gereksinmeler kavramı daha sonra Dünya Bankasınca da benimsenmiştir.
Temel gereksinimler;
1) Bir ailenin (beslenme, barınma, giyim vb.) özel tüketimi için gerekli minimumlar,
2) İçinde yaşanan topluluk için topluluk tarafından sağlanan toplu tüketim konusu olan gerekli hizmetler (güvenli içme suyu, kanalizasyon, elektrik, kamu ulaşımı, sağlık ve eğitim vb.),
3) Kendilerini etkileyen kararların alınmasına katılma,
4) Mutlak düzeydeki temel gereksinmelerin, temel insan haklarının daha geniş bir çerçevesi içinde karşılanması,
5) İstihdama temel gereksinme stratejisine hem amaç hem de araç olarak yaklaşılması, olarak tanımlanmıştır.
Bu aynı zamanda yoksulluğun ne olduğunu da tanımlamış bulunmaktadır. Temel gereksinmeler insan olmanın getirdiği onurlu yaşam hakkının evrensel düzeyde gerçekleştirilmesi olarak yorumlanabilir. Burada bireylerin toplumdan dışlanmasını engellemeye çalışan ve bireylerin kendi geleceklerini oluşturmada fırsatların tam olarak kapanmamasını sağlayan bir tutum bulunmaktadır.
Ama üzerinde uluslararası düzeyde uzlaşma sağlanmış olan bu yoksulluk çizgisinin yeterliliği her zaman eleştiriye açıktır. Bu yeterlilik ölçütü büyük ölçüde insana verilen değere bağlıdır. Eğer bir insanın hakkı onun varolan potansiyelini gerçekleştirmesine olanak verecek genel ve özel koşullar içinde yaşaması olarak düşünülürse, temel gereksinmeler tanımı dar kalacaktır. Temel gereksinmeler tanımına, kendini ifade edebilme, yaratıcılığını geliştirme ve kendini gerçekleştirme, mutlu ortamlarda yaşamını sürdürme gibi ögeleri eklemek gerekecektir.
Temel gereksinmelerin tanımına ilişkin bu yorumlar dışlanma gibi önemli bir başka kavramı gündeme getirmiş bulunuyor. 1960 lı yıllar için yoksulluk kavramı yaşanmakta olan toplumsal olguları kavramakta yeterli olurken, 1990’ların dünyasında “dışlanma” gibi acımasız bir olgunun gelişmesi karşısında artık yeterliliğini kaybetmektedir. Küreselleşen ve teknolojik olarak yeniden yapılanan dünya ekonomisi içinde uyum yapamayan gruplar ve kişiler daha kolayca dışlanabilmektedir. Dışlanma da üç farklı boyut kendisini göstermektedir. Bunlar emek piyasasından dışlanma, siyasal süreçlerden dışlanma ve toplumsal ilişki ağlarından dışlanmadır. Bu gruplar toplum dışına itilmişlerdir. Yoksullar belli bir ölçüde toplumla ilişkilidir. Sanayi toplumunun dünyasında sistemin yoksullara gereksinmesi vardır. Oysa bilgi toplumuna geçen küreselleşen dünya da varsılların yoksullara gereksinmesi süratle azalmakta ve dışlanma olgusu yaşanmaktadır. Böyle üç farklı boyutta dışlanmış bir bireyin ya da ailenin yoksulluk çizgisini aşması büyük ölçüde yok olmaktadır. Dışlananlar kronik yoksullar haline gelmektedir.
Yoksulluk deneyimi sadece bir gelir azlığı, temel kentsel hizmetlerden mahrum olma değildir, aynı zamanda alt sosyal statülü mahallelerde yaşama, kent mekanında marjinalleşme, sağlıksız çevre koşullarında yaşamını sürdürme, adalet, eğitimden, sağlık hizmetlerinden daha az yararlanabilme, şiddete daha açık olma, yeterli güvenliğe sahip olmamaktır. Bu bütünlük hem mekansal düzeyde hem bireysel düzeyde yoksulluğun sürekli olarak yeniden üretilmesinin koşullarını yaratmaktadır. Onun yaşanlar için bir kader gibi algılanmasına yol açmaktadır.
Yoksul bir ülkenin, gelişmemiş bir bölgesinin, fakir bir mahallesinde doğan bir çocuğun yoksul olma olasılığı çok yüksektir. Bu örnek bir yanlış anlayışa yol açmamalıdır. Gelişmiş bir ülkenin, dünya kenti niteliğindeki bir metropolünde, çok yoksul mahallelerin bulunması beklenen bir durumdur. Bu mahallelerde de yoksulluk hep birlikte yaşanan bir deneydir. Çocuğun içine doğduğu bir yoksul mahallede yoksulluk çok rahatsızlık uyandırmayan, razı olunan bir yaşam biçimi haline gelebilmektedir.
Yoksulluğa bir birey ya da aile düzeyinde yaklaşıldığında da bir bütün olarak yaşandığı görülmektedir. Yoksullar kendi yaşam deneylerinde, yeterli genişlik ve kalitede konut mekanlarına sahip değillerdir, toplumsal ilişki ağlarını geliştirecek fazla zamana sahip bulunmamaktadırlar, yeterli bilgi ve hünerlerle donatılmamışlardır, kendileri için uygun bilgilere, finansman kaynaklarına ulaşamamaktadır, bu koşullar birbirini desteklemekte, yoksulu içinden çıkamadığı bir yaşam biçimine hapsetmektedir.
İlkel toplumdan modern topluma ya da sanayi öncesi bir toplumdan sanayi toplumuna geçiş başarıyla gerçekleşebilseydi, yoksulluk olgusu büyük ölçüde ortadan kalkacaktı öngörülerine karşın, modernizm öncesinde nüfusun çok büyük kesimi kırsal alanlarda yaşamakta, tarım ile uğraşmakta, İçine kapalı küçük ekonomiler içinde kendi tüketimleri için üretim yapmakta ve üretimlerinin çok sınırlı bir kesimini pazara sunmakta idi. Geçimlik ekonomilerde üretim ve tüketim faaliyetleri birbirinden ayrışmamıştır. Sanayileşme sürecine girildiğinde ise piyasa için tarımsal üretime geçilerek köylülük kimliği dönüşüme uğramıştır. Köylerden çözülen büyük kitleler kentlerde sanayileşmenin ve ilgili hizmetlerdeki gelişmelerin yarattığı emek talebini karşılamak için kentlere doğru hareketlenmeye başlamıştır. Kente gelen bu köylü kitleleri kentteki yoksulluğun kaynağını oluşturmaktadır. Bu kitlelerin yoksulluğa kaynaklık etmesine değişik açıklamalar getirilebilmektedir. Bunlardan bir bölümü yapısaldır. Kapitalist sistemin karlılık oranlarını yüksek tutabilmesi için kentlerde işsiz yedek emek ordularına gereksinmesi bulunmaktadır. Yedek emek ordusu demek güvencesiz iş ve dolayısıyla yoksulluk demek olmaktadır. Kentlere gelen bu grupların, kent ekonomisinin gerektirdiği bilgi ve hünerlere sahip olmayışı, dolayısıyla düşük gelirli işlerde çalışmak ve gecekondu mahallerinde yaşamak durumda kalmalarına-neden-olmaktadır.
Eğer bir toplumda modernleşme sürecinde ileri aşamalara varılmış, uygun makro ekonomik politikalar izlenmiş ve yüksek istihdam düzeyleri sağlanmış olsa bile yine de yoksullar bulunmaktadır. Bunu dıştan gözleyenler yoksulluk olgusunun tamamen ortadan kaldırılamayışı için açıklamalar yapmak durumda kalmaktadır. Bunlardan biri toplumda zayıf ve duyarlı olanların (vulnerable) varlığıdır, özürlüler, korunmaya muhtaç çocuklar, yaşlılar vb. gruplar toplumda çok değişik nedenlerle zayıf kalmış olanlardır. Bu zayıflıkları onları yoksulluğa itmektedir. Bu nedenle yoksulluktan kurtulmalarına olanak verecek düzeyde yardım edilmelidirler. Bu toplumlarda zayıf ve duyarlı olanların dışında da hala bir yoksul kesim kalmaktadır. Onlar toplumun marjinalleri olarak adlandırılmaktadır. Bizim yoksulluk diye tanımladığımız kalitedeki bir yaşamı kendi yaşam biçimleri olarak seçmişlerdir. Böyle olunca da çok önemli sağlık sorunlarıyla karşılaşmadıkları sürece dıştan yardım edilmeye kapalı kalmaktadır.
Günümüzde eğer bir şahsın geliri onun temel ihtiyaçlarını karşılayacak seviyenin altına düşüyorsa, o şahıs yoksul kabul edilir. İşte bu asgari seviyeye “yoksulluk sınırı” (poverty line) denilmektedir (Ekin 2000:78). Dünya Bankasının 1990’daki çalışmasına göre bir insanın hayatta kalabilmesi için gerekli minimum kalori miktarı olan 2400k/cal “mutlak yoksul” olarak tanımlanmıştır (DPT 2001:104).
Yoksulluğun evrenselliği ve satın alma paritelerinin farklılıkları da düşünülerek, ortalama bir hesaplama yöntemi ile mutlak yoksulluk sınırı az gelişmiş ülkeler için kişi başına günde 1$ kabul edilirken, Latin Amerika ve Karaibler için bu sınır 2$, Türkiye’nin dahil olduğu ve Doğu Avrupa ülkelerinin de içinde bulunduğu grup için 4$, gelişmiş sanayi ülkeleri için 14.40$ olarak belirlenmiştir (DPT 2001:104).
Mutlak yoksulluk yaklaşımının salt gıda harcamaları üzerinde odaklanan “dar” biçimi yanında gıda dışı harcamaları da hesaba katan “geniş” biçiminden de söz edilebilir ( Şenses 2001:64).
Günümüzde mutlak yoksulluk kavramı beraberinde ülkeden ülkeye değişen “nisbi” yoksulluk kavramını da beraberinde getirmiştir. Nisbi yoksulluk, fakir hanehalkı veya birey ile o toplumda yaşayan ve mevcut şartlara göre ortalama bir gelire sahip olan hanehalkı veya birey arasındaki gelir kaynaklarına sahip olma gücü arasındaki açıklığı ifade etmektedir ( Dumanlı 1996:8).
Fuchs’un geliştirdiği nisbi fakirlik tanımına göre, “toplumdaki ortalama bir ailenin gelirinin yarısından daha az bir gelire sahip olan aileler yoksuldur.
YOKSULLUĞUN BELİRLENMESİNDE YARARLANILABİLECEK GÖSTERGELER
● Kişi başına düşen ulusal gelir,
● Kişi başına düşen gelir / harcama miktarları,
● Cinsiyet bazında ulusal gelirin dağılımı,
● Bölgeler / iller bazında ulusal gelirin dağılımı,
● Harcamalar içinde gıda maddelerine ayrılan pay,
● Bireyler için yapılan eğitim harcamaları,
● Bir öğretmene düşen öğrenci sayısı
● Cinslere göre okur-yazarlık oranı,
● Cinslere göre ortalama yaşam beklentisi,
● Doğum oranı artış hızı
● Bebek ölüm oranı,
● Sağlıklı beslenme durumu ve düzeyi,
● Temiz suya erişebilen kişi / aile sayısı,
● Kişi başına düşün doktor sayısı,
● Kişi başına yapılan sağlık harcamaları,
● Genel işsizlik oranı,
● Cinsiyete dayalı işsizlik oranları,
● Katılım mekanizmalarında cinsiyete göre durum,
● Kişi başına düşen telefon sayısı,
● Elektriği bulunan evlerin kır ve kent bazında oranları,
● Kişi başına tüketilen enerji miktarı,
1.2. Dünyada Yoksulluk
1.2.1. Devletin Değişen Rolü: Refah Devletinden Neo-Liberal Devlete
Devletin değişen rolü dolayısıyla, sosyal güvenlik harcamalarında kesintiye gidilmesi, mekansal farklılaşmaları yeniden arttırmıştır. Yeni durumda, ekonomik alan uluslararası rekabete açılarak, serbest piyasa koşullarına göre şekillenmiştir. Bölge içi ve bölgeler arasındaki rekabetin artması, işsizlik, yoksulluk ve sosyal kutuplaşmanın derinleşmesiyle sonuçlanmıştır(Swyngedouw, 1997:174;akt Bıçkı 2001).
Refah devletinin dönüşümü ile kentsel yoksulluk arasında bir ilişki kurulmasının temel nedeni, refah devletinin aynı zamanda en büyük işveren ve yatırımcılardan biri olarak düşünülmesidir. Refah devletinin krizi, bir yandan kamunun işveren olma konumunun zayıflamasına ve dolayısıyla işsizliğin artmasına yol açarken; diğer yandan, sosyal harcamaların kısılmasından ötürü, dar gelirli kentlilerin yaşam koşullarının zorlaşmasına neden olmuştur. Refah devletinin yatırım alanından çekilmesiyle oluşan boşluk, küresel serbest piyasa koşullarına göre işlediği düşünülen yerel yönetim-özel sektör işbirliği ile doldurulmuştur. Söz konusu işbirliğinin kentsel mekandaki yansımalarının ve yoksulluk sorunu üzerine olan etkilerinin, kentsel yenilenmeyi de içeren yeniden yapılanma faaliyetleri aracılığıyla da izlenmesi mümkündür.
Refah devletinin dönüşümüyle kentsel yoksulluk arasındaki ilişkiyi kuran en önemli öğe, konut ihtiyacının karşılanması konusudur. Refah devleti, barınma ihtiyacını dezavantajlı kitleler açısından bir kamusal ödev olarak ele aldığı için, düşük gelir gruplarına yönelik sosyal konut üretimini 80'li yıllara kadar desteklemiştir. Fakat, 80'li yılların sonrasında, neo-liberal programlar çerçevesinde bu alanın büyük oranda piyasa mekanizmasına bırakılmış olması; gelişmiş ülkelerde, bir yandan evsiz yoksulların artışını, diğer yandan alt ve orta sınıfların konut kiralarının yüksekliği nedeniyle bulundukları yerlerden başka bölgelere göç etmesi sonucunu doğurmuştur. Söz konusu etkileri meydana getiren yeniden yapılanma projelerine Fransa'nın Euralille; Almanya'nın Frankfurt ; Birleşik devletlerin New York kent merkezleri örnek olarak gösterilmektedir.
Birleşik Devletler ve Kuzey Avrupa'daki kentsel yoksulluğun kent merkezlerinde yoğunlaştığı gözlenmektedir. Buralarda yaşanan sanayisizleşme dolayısıyla, yönetim faaliyetleri ve küresel işlevler dışında kalan iş yaşamı alt-kentlere kaydığından, merkezde yaşamını sürdüren dezavantajlı kitleler ya doğrudan işsiz kalma nedeniyle ya da ancak ilerleme pozisyonu olmayan hizmet sektöründeki düşük ücretli işler bulabilmeleri dolayısıyla, içinden çıkılması mümkün görünmeyen bir yoksulluk sarmalında yaşamaktadırlar. Buralarda yaşayan kitle, ağırlıklı olarak yabancı göçmen veya etnik dezavantaja sahip, eğitim düzeyi düşük yerli kimselerden oluşma ABD ve Kuzey Avrupa ülkelerinin kentlerinde sorun, küreselleşme sürecinin getirdiği politik-ekonomik dönüşümler neticesinde, özellikle etnik dezavantaj taşıyan ve çoğunlukla göçmenlerden oluşan kent içi yoksulları kapsamaktadır. Getto yoksulları veya sınıf-altı biçiminde isimlendirmelere sahip olan bu kitle, mutlak yoksulluğun ötesinde bir takım özelliklerle -sosyal dışlanma; marjinalleşme; illegalleşme gibi- birlikte düşünülmektedir.
Doğu Avrupa, Balkan ülkeleri ve Rus Kentleri; bu ülkelerin kentleri, ulusal kalkınmacı/sosyalist sistemden pazar ekonomisine geçişin sıkıntılarını yaşamaktadır. Bu ülkelerde öncesinde görece iyi olan gelir dağılımı giderek bozulmakta ; ulusal kalkınmacı/sosyalist sistemdeki kolektif düzenleme koşulları altında mümkün olmayan bir sosyo-mekansal eşitsizlik deneyimi güçlenmektedir. Kentsel mekanın örgütlenişinde meydana gelen farklılaşma; bu ülke kentleri açısından travmatik bir dönüşümü sergilemektedir.
Dünyada yoksulluğun boyutlarını bütünsel olarak görebilmek için gerek ulusal düzeyde gelir dağılımı araştırmalarını yürüten istatistik kuruluşlarının yaptıkları araştırmaların, gerekse uluslararası kuruluşların sonuçları son derece önem taşımaktadır. Ulusal düzeyde yapılan gelir dağılımı araştırmalarında kişilerin kendilerini ve ailelerini geçindirebilecek belirli bir minimum gelir esas alınmakta ve bu gelirin altında gelire sahip olan nüfus “yoksul” olarak adlandırılmaktadır. Dünyada halen gelir dağılımı konusunda düzenli ve kapsamlı gelir dağılımı istatistiklerini yapan kuruluşların başında Dünya Bankası gelmektedir. Dünya Bankası, günlük 1 $ ya da 2 $’ın altında bir gelirle yaşamını idame ettirmek zorunda olan nüfusu “yoksul” olarak adlandırılmaktadır. Şüphesiz, Dünya Bankası’nın bu metodolojisi de bazı iktisatçılar tarafından eleştirilmektedir.
Dünyada gelir yoksulluğunun boyutlarını gösteren bazı istatistikler şu şekildedir:
-Bangladeş’te günde 1 doların altında bir gelire sahip nüfus oranı % 30, günde 2 dolardan daha az bir gelire sahip nüfus oranı ise % 79’dur.
-Merkezi Afrika Cumhuriyeti’nde nüfusun % 66.6’sı günde 1 doların altında bir gelirle yaşamını sürdürmeye çalışmaktadır. Bu ülkede günde 2 doların altında bir gelire sahip nüfus oranı ise % 84 tür.
-Zambiya’da da gelir yoksulluğu oldukça yüksek boyutlardadır. Bu ülkede nüfusun % 72.6’sı 1 doların altında bir gelire sahip bulunmaktadır. Nüfusun % 91.7’si ise 2 doların altında bir gelirle yaşamını idame ettirmektedir.
Dünyada yoksulluğun Güney Asya ve Güney Sahra ülkelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Güney Sahra ülkeleri yoksulluk oranı açısından Güney Asya bölgesini de aşmakta ve yaklaşık her iki kişiden birinin yoksul sayıldığı bir görünüm sergilemektedir. Öte yandan yoksulların 1998 yılında yaklaşık %30’unun yaşadığı Doğu Asya ve Pasifik ile Latin Amerika ülkelerinde yoksulluk oranının yaklaşık %15 dolayında olduğu görülmektedir (DPT 2001:115).
Genel eğilimler olarak, kırsal yoksulluk Asya’da kentsel yoksulluk ise, kentleşme düzeyinin şimdiden çok yüksek oranlara ulaşmış olmasının bir sonucu olarak Latin Amerika’da en yüksek boyutlara ulaşmıştır. Öte yandan, hızlı kentleşme sonucunda kentsel yoksulluk oranlarının yakın bir gelecekte Asya ve Afrika’da da önemli ölçüde artması beklenmektedir ( Şenses 2001:116).
1.3. Türkiye’de Yoksulluk
Türk kentlerinin ve İstanbul’un pozisyonu, daha ağırlıklı olarak Doğu Avrupa ve Latin deneyimlerini andırmaktadır. Doğu Avrupa kentlerinin deneyimiyle ortak yönü, 80'ler sonrasında ulusal kalkınmacılığın terk edilip görece daha liberal bir politik uygulamaya doğru geçilmesinden; Latin deneyimiyle ortak yönü, kırsal parçalanma ile meydana gelen göç sonrasında yaşanan kentleşmeyle ilgisinden dolayıdır.
Batı ile benzerlik, özellikle kentsel yoksulluğun yaşanma kalitesi ve ekonomik-politik dönüşümlerle derinleşmesinde görülebilir. Sistemle uyumlu, görece kendi halinde, kentin dışındaki kamu arazilerine el koymayla sınırlı bir çerçeveye sahip olan gecekondu yoksulluğu; kolay yoldan sınıf atlamaya yönelik, informal ilişki ağlarının desteğinde, zaman zaman illegal boyutlar alabilen daha saldırgan bir girişimcilik stratejisinin gelişebileceği bir karaktere doğru yönelmektedir. Yükselmek adına pek çok şeyi göze alabilecek bu kitlenin davranış biçimi ile; Batı'nın sınıfaltı yoksullarının, hayatta kalabilmek ve kendisini dışlayan toplumdan, kendi hakkına düşeni koparabilmek düşüncesiyle başvurduğu illegallik eğilimi benzerlik göstermektedir.
Türkiye’de yapılan araştırmalar yoksulluğun yaygın olduğunu göstermektedir. Yoksulluk sınırı 1$ olarak kabul edilerek yapılan çalışmalarda Türkiye’de nüfusun %15’inin yoksul olduğu tespit edilmiştir ( DPT 2001:141).Şayet günlük yoksulluk sınırı 1.5 $ olarak kabul edilirse yoksul kişi oranı %38’e çıkmaktadır.
Mutlak yoksulluk için kullanılan bir dolarlık gelir standartına göre, Türkiye'de yoksulluk sınırı altında yaşayan nüfusun oranı %2.4' tür. Buna karşın, temel yapabilirlik olanaklarından yoksunlukla tanımlanan 'insani yoksulluk oranı %16.4'e çıkmaktadır. Çeşitli öznel faktörlerden dolayı Türkiye'de henüz yaygın bir mutlak yoksulluğun şartları olmasa bile; insanlık onuruna yaraşır kaliteli bir yaşam sürdürebilmenin olanaklarının da yeterli olduğu söylenemez (Oruç 2001:81).
Yoksulluğun nedenlerine inildiğinde ise çeşitli faktörler görülmektedir;
(2)
1.3.1. İş ve Çalışma Yaşamındaki Dönüşümler
Son 20-25 yılda tüm dünyada artan bir işsizlik fenomeni gözlenmektedir. Gözlenen işsizliğin önemli bir bölümü, istihdam daraltıcı ileri teknoloji ürünlerinin kullanıma sokulmasından kaynaklanmaktadır. Bilgisayarlaşma(computerization) olarak da ifade edilen bu durumda , insan emeğine olan ihtiyacın azalması sonucunda işsizlik kendiliğinden ortaya çıkmış olmaktadır.
Küresel rekabet koşulları altında, firmaların verimlilik artışı sağlama amacına bağlı olarak, görece pahalı girdilerden biri olan ücretten tasarruf edilmeye çalışılması, yalnızca imalat sektöründe değil; hizmet sektöründe de işgücü indirimini sağlayacak formülleri gündeme getirmektedir. Hizmet sektöründe giderek yaygınlaşan otomasyona, bankacılık işlemleri örnek olarak gösterilebilir.
İşsizliğe katkı yaptığı düşünülen faktörlerden bir diğeri, kamu ekonomilerinin neo-liberal programlar çerçevesinde küçültülmesi gereğince gündeme gelen özelleştirme faaliyetidir. Özelleştirme ile işsizlik arasındaki ilişkiyi, otomasyon konusunda olduğu gibi, küresel rekabet kavramı sağlamaktadır. Rekabet gücünü arttırmak isteyen özel sektörün maliyet düşürmek amacıyla daha az emek faktörü ile daha çok verim elde etme mücadelesi, işsizlik sorununa doğrudan ve dolaylı olarak etki etmektedir. Bu türde iş kayıplarının özellikle sanayi tipi üretimde kitlesel olarak istihdam olunan orta sınıf işçiler için ağırlığı bulunmaktadır. Sendikal örgütlenmelerin güçlü olması dolayısıyla, emek miktarının azaltılamadığı ve maliyetinin de düşürülemediği durumlarda, firmalar, emeğin daha ucuz olduğu bölgelere üretimlerini kaydırabilmektedir.
İşsizliğin genelde gelişmişlik düzeyi ve ekonomik büyüme ile ilişkisinin kurulmasına rağmen, gelişmiş ekonomilerde de aynı sorunun varlığı söz konusudur. Örneğin, 1991 yılı verilerine göre, Birleşik Krallık'ta çalışma yaşında olduğu kabul edilen 16 yaş ve üzerindeki nüfusun çalışma hayatına katılımları şu şekildedir: Hane halklarının % 35.7 'si iki veya daha çok çalışan bireyden oluşur iken; hemen hemen aynı oranda bir miktarı hiçbir işi olmayan bireylerden meydana gelmektedir. Daha ilginç olan nokta, çalışma yaşında olmayan(bağımlı) çocukların % 17.4'ü, herhangi bir çalışanı olmayan ailelerde dünyaya gelmektedir. Bu oran yalnızca Londra dikkate alındığında %22.9'a yükselmektedir(Dunford,1997:265;akt.Bıçkı 2005:20).
Sassen'e göre(1994:102;akt. Bıçkı 2005:20); işsizliğin büyük kentlerde uzun süredir varlığını koruması, bir yandan işverenin pazarlık konumunu güçlendirirken; diğer yandan iş piyasasındaki en dezavantajlı grupların daha güvensiz ve marjinal işleri kabul etme durumlarını ortaya çıkarmaktadır. İnformal işlerin artışıyla iş yaşamının istikrarsızlaşması ve iş olanaklarının kutuplaşması, yeni sosyal bölünmelere neden olmaktadır.
Sonuç olarak; ister, yaygın olarak kabul edildiği biçimiyle yapısal faktörlerden kaynaklansın; isterse de bir yanlış teşvik sonucu ortaya çıktığı kabul edilsin, yoksulluk sorunun ardında yatan 'gelir eksiltici bir faktör olarak yaygın bir işsizlik sorununun' olduğu gerçeği değişmemektedir.
1.3.2. Gelir Dağılımı Bozukluğu;
Yerleşim yerlerine göre Gini oranları değerlendirildiğinde oranın 1’e yaklaşması eşitsizliklerin artışını göstermekte, 0’a yaklaşması hali ise eşitsizliklerin azalmasını ve sıfır haline ulaştığında ise hiçbir eşitsizliğin kalmadığını veya bir başka deyişle tam eşitsizlik durumuna ulaşıldığı sonucu hipotetik olarak kabul edilmektedir. Gelir, mülkiyet vb. anlamında Gini oranları değerlendirildiğinde Türkiye 0.49 oranı ile ciddi boyutlarda eşitsizliklerin yaşandığı bir ülke olarak değerlendirilmelidir (DPT 2001:141). Nüfusun ilk %20’lik dilimi milli gelirden %4.86 pay alırken son %20’lik kısmı milli gelirden %54.88 pay almaktadır.
1.3.3. Ücretlerin Düşüklüğü;
Yapılan araştırmalarda gerek kamu gerekse özel sektörde ücretlerin yıllar itibariyle reel olarak düşüş trendine girdiği görülmektedir. Kamu kesiminde 1991 yılında 100 olan reel ücret endeksi 1998 yılında 73.9’a düşmüştür. Özel kesimde ise 1991 yılında 100 olan reel ücret endeksi 81.8’e düşmüştür (DPT 2001:143).
1.3.4. Bölgelerarası Farklılıklar; Türkiye’de coğrafi olarak dezavantajı, yatırım önceliklerine ilişkin politikalardaki eksiklikler, kesintisiz enerji kaynağı, kalifiye işgücü vb. sanayinin yer seçiminin temel belirleyicilerinden pazara yakınlık veya güvenli ulaşılabilirlilik gibi etmenlerin yanısıra, yatırıma dönüşebilir sermayenin yetersiz birikimi tarihsel olarak bölgeler arasında dengesiz gelişme sorununu gündeme getirmiştir. Türkiye’de yoksulluğun en az yaşandığı bölge %4 ile Ege Bölgesi’dir. Ege Bölgesi’ni %7 ile Marmara Bölgesi, %11 ile Akdeniz, %12 ile İç Anadolu Bölgesi, %19 ile Karadeniz Bölgesi, %24 ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi takip ederken %25 ile Doğu Anadolu Bölgesi Türkiye’nin en yoksul bölgesidir (DPT 2001:143).
1.3.5. Kayıtdışı İstihdam; Türkiye’de hızlı nüfus artışı, göç ve kentleşme ile istihdam yapısı işsizliğin artmasına neden olmaktadır. Kayıtlı sektörde iş bulamayan işgücü ise, kayıtdışı istihdama yönelmektedir. Bir anlamda işsizlik kayıtdışı istihdam arasında doğrudan bir ilişki vardır. İşsizlik arttıkça kayıtdışı istihdamın boyutları da genişlemektedir (Ekin 2001:29). Türkiye’de tarım kesiminde istihdamın %89’u, madencilik kesiminde istihdamın %6’sı imalat sanayinde istihdamın %21’i, inşaat kesiminde istihdamın %51’i ve hizmetler sektöründe istihdamın %22’si kayıtdışıdır. Kayıtdışı çalışma ise düşük ücret, sosyal güvenlikten yararlanamama ve netice olarak yoksulluğu getirmektedir (Lordoğlu 1989:116).
1.3.6. Kentleşme ve İç Göç; Türkiye’de göç olgusunun ve beraberinde getirdiği kentleşmenin nedeni, tarımda, modern üretim tekniklerinin kullanılması, buna karşılık tarımda çalışmasına ihtiyaç duyulan insan gücü miktarının azalması, tarımsal verimliliğin yetersizliği ve toprakların miras yoluyla paylaşılmasıdır (Akad 1982:135). Türkiye’de 1999 yılı verilerine göre kentli işsiz sayısı kırsal açık işsiz sayısının 3 katı kadardır. Ülkemizde kentleşme ekonomik büyüme ile birlikte yürümediğinden göç yoluyla kente gelenler işsiz kalmakta veya kayıtdışı sektörde çalışmaktadırlar (Özsoylu 1994:20).
