Muş Antik Kentleri (Doğu Anadolu Bölgesi)
Malazgirt Kalesi
Muş ili Malazgirt ilçesinde bulunan bu kalenin ne zaman ve kimin tarafından yaptırıldığı kesinlik kazanamamıştır. Kale, bir tepe üzerinde, eski Malazgirt şehrini çepeçevre kuşatmaktadır. Akkoyunlu Uzun Hasan Bayındır'ı ele geçirmek isterken Fatih Sultan Mehmet tarafından bozguna uğratılmış ve Malagirt Kalesi ile birlikte yöreye hâkim olmuştur. Ardından Yavuz Sultan Selim Çaldıran Savaşı'nda bu kaleyi ele geçirmiştir. Evliya Çelebi bu kaleden ve Malazgirt'ten söz etmektedir:
Kalenin üç tarafı yüksek olup doğuya bakan bir kapısı vardır. Aşağı deresine inmek için kesme kayadan suyolları vardır. Bağ ve bahçesi o kadar meşhur olmayıp kalesi de yer, yer Timur'un tahribine uğramıştır. Şehri o kadar mamur değildir. Tahminen iki bin ev, bir cami, iki medrese, bir küçük hamam -ancak beş adam alır-, bir han, elli kadar dükkân ve yedi adet çocuk mektebi vardır.
Şehir 18. Örfi iklimin ortasında olup, kuzeyinde Erzurum üç konaktır. Kıblesinde Bitlis iki konaktan daha kısadır. Van kalesi doğusunda olup dört konaktır. Ahlat Kalesi ile Malazgirt Kalesi arası tam yedi fersahtır. Dağ başlarından aşan doğru yolları vardır. Şehrin suyu ve havası gayet yayla olup, bütün halkı güzel vücutludur. Çünkü kış çok sert olur. Şehrin içinden geçen nehir Bingöl yaylasından çıkar.
Malazgirt Kalesinin görkemli bir görünüşü vardır. Kesme taştan, birbirine paralel iç ve dış surlardan yapılmıştır. Kalenin üç tarafı yüksek bir alanda kurulduğundan aşağıdaki Malazgirt suyuna inebilmek için kayalardan yollar yapılmıştır. Sur duvarları burçlarla kuvvetlendirilmiştir. Ancak zamanla doğal afetlerden ötürü kalenin bazı bölümleri yıkılmıştır. Çeşitli zamanlarda onarılmıştır.
Tıkızlı Kalesi
Muş, Malazgirt ilçesinin Tıkızlı Köyü'nde bulunan bu kalede yapılan araştırmalarda, kalenin Urartu'lar tarafından yapıldığı belirlenmiştir. Zivistan ile Menua egemenliği sırasında M.Ö 810-786 yıllarında yapıldığı sanılmaktadır. Kale bir tepe üzerinde büyük taşların bir biri üzerine yığılması ile harçsız olarak yapılmıştır.
Günümüze gelen kalıntılarından kalenin yaklaşık 25x35 m2'lik bir alanı çevrelediği sanılmaktadır. İç ve dışı kale olmak üzere iki bölümden meydana gelmiştir. İç Kalenin 4 m. genişliğindeki kuzeydoğu ve kuzey sur duvarlarının yer yer 1,5-2m yüksekliğe kadar iyi bir durumda korunabilmiştir. Dış surlardan ise duvarların bazı kısımları birkaç taş sırası halinde günümüze gelmiştir
Bostan Kalesi
Muş ili, Malazgirt ilçesine 10 km uzaklıkta bulunan Bostan Kalesi yapılan yüzey araştırmalarına göre Urartu'lar döneminde yapıldığı sanılmaktadır.
Kale büyük bir kaya kütlesi oyularak yapılmıştır. Sur duvarlarında kaya ve moloz taşlar kullanılmıştır. Ancak günümüze ulaşan kalıntıları tam bir planını çıkarmaya yetmemiştir.
Katerin (Zincirli) Kalesi
Muş ili Malazgirt ilçesinde Katerin Dağı üzerinde bulunan bu kale Bizanslılar tarafından yapılmıştır.
Kesme taş ve moloz taştan yapılmış kaleden pek az kalıntı günümüze gelebilmiştir. Kalede yeterli bir araştırma yapılmadığından planını çıkarmak da mümkün olamamıştır.
Muş Kalesi
Muş il merkezinde bulunan Muş Kalesi şehrin en eski yerleşim alanıdır. Kalenin kitabesi günümüze gelememiştir, ayrıca kaynaklarda da yapım tarihi ile ilgili yeterli bilgiler bulunmamaktadır. Bununla beraber Moğol istilası sırasında burada yapılan savaşlarda kalenin ismi geçmektedir. M.S VII.yüzyıl sonlarında Arapların Anadolu'ya yönelik saldırılarında bu kalenin çevresinde savaşlar olmuştur. Emeviler zamanında bu kalede yöreyi yönetenler yaşamıştır.
Kale kesme ve moloz taştan yapılmış, savaşların ve zamanın etkisiyle yıkılmıştır. Tam bir planı çıkarılamamıştır. Yalnızca kalenin yakınında Arap, Selçuklu ve Osmanlı mezarlığı karışık bir durumdadır. Günümüzde kalenin bulunduğu
Muşet Kalesi
Muş'un güneyinde, Kızıl Ziyaret Dağı'nda bulunan Muşet Kalesi'nin yapım tarihi kesinlik kazanamamıştır. Bununla beraber Urartu'lar zamanında yapıldığı sanılmaktadır.
Günümüze oldukça değişikliğe uğramış olarak gelebilmiştir. Ortaçağ kalesi görünümündeki kale Haspet ve Ahlat kaleleri ile benzerlik göstermektedir. Karakol Kalesi niteliğindeki kale horasan harçlı kesme ve moloz taştan yapılmıştır.
Hasbet Kalesi
Muş'un güneyindeki Kızıl Ziyaret Dağı'nın doğu uzantısındaki bir yamaçta bulunan kalenin kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Kale karakol kalesi niteliğindedir. Kalenin yapımı ile ilgili bir söylentiye göre; Büyük İskender Mısır seferi sırasında komutanlarından Beatlis'den güçlü bir kale yapmasını istemiştir. Bundan sonra komutan çalışmaya başlamış, İskender'in dönüşüne kadar Hasbet Kalesi'nin yapımını tamamlamıştır. İskender bu kalenin komutanı tarafından yapıldığını bilmiyor, Muş Ovası'nı ve bu kaleyi ele geçirmek ister ancak her saldırısı başarılı olamaz. Sonunda Haspet Kalesi'ne elçi göndererek görüşme talebinde bulunur. Buna karşılık komutan da Büyük İskender'e haber göndererek kaleyi teslim edeceğini bildirir.
Büyük İskender'in huzuruna çıkan Beatlis'e Kaleyi neden baştan teslim etmedin ve ordumdan birçok askerin kırılmasına neden oldun? diye sorar. Komutan, Hükümdarım siz bana buraya öyle bir kale yap ki dünyanın en güçlü hükümdarı ordusuyla gelse bile burayı alamasın diye emrettiniz. Ben de buraya güçlü ve sağlam bir kale yaptım. Siz de dünyanın en güçlü hükümdarı ve ordunuz da dünyanın en güçlü ordusu olduğu halde burayı ele geçiremediniz. Şimdi görevimi yerine getirdiğime inanarak kalenin anahtarlarını size teslim ediyorum diye cevap verir. Bunun üzerine Büyük İskender, komutanının bu cevabından çok memnun kalır ve onu affeder. Bir süre sonra da ordusunu alarak Muş Ovası'ndan çekilir.
Hasbet Kalesi kesme taş ve moloz taştan yapılmış, horasan harç kullanılmıştır. Günümüze kalenin surlarından bazı duvarlar ile iki kulesinin kalıntıları gelebilmiştir. Doğal afetler ve depremler kalenin yıkılmasına neden olmuştur.
Kepenek Kalesi
Muş ili Merkez ilçeye bağlı Kepenek Köyü'nde bulunan bu kalede, Yrd. Doç. Dr. Nurettin Koçhan araştırma yapmaktadır. Nurettin Koçhan'ın bulduğu Urartu dönemine ait bir taş üzerideki kitabe, Mirjo Salvini tarafından çözülmüş ve Studı Mıceneı Ed Egeo-Anatolıcı dergisinde FascılcoloXLII/2-2000 sayısında yayınlanmıştır.
Bu kitabenin anlamı:
Haldi'ye (Urartular'ın baş tanrısı), kral (Efendi, Tanrı), Menua oğlu Argişti bu Susi-tapınağı ve (kaleyi) inşa edip tamamlattı. (Ona) ben Argiştihinili adını verdim. En büyük Haldi sayesinde ben Menua oğlu Argişti, güçlü kral, Bianili kralı, Tuşpa kentinin efendisi
Bu kitabeye dayanılarak kalenin Urartular zamanında yapıldığı anlaşılmaktadır. Bunun yanı sıra Muş'un 18 km doğusunda, Trmerd mezarlığında Urartu dönemine ait iki kitabe daha bulunmuştur. Bunlar Urartu Kralı Menua dönemine aittir ve Tiflis Arkeoloji Müzesi'ndedir.
Kepenek Köyü'ndeki kalenin kalıntılarından moloz taştan yapıldığı anlaşılmaktadır. Kalenin tam bir planı çıkarılamamıştır.
