Prousa(Bursa)’'nın Osmanlı Devleti'ne siyasal, sanatsal ve kültürel katkıları

Konu İçeriği


Prousa(Bursa)'nın kuruluşu
Bursa bölgesi, İ.Ö. 4. yüzyılda Bithynia devleti kurulana dek çeşitli kolonilerin ve ülkelerin egemenliğinde yaşamıştı. Ünlü Herodot Tarihi'ne göre, o tarihte Bursa ve civarından var olan tek kent Cius/Gemlik'tir. Cius kentinin kuruluşu İ.Ö. 12. yüzyıla kadar uzanır. Apamea/Mudanya kentinin ise, İ.Ö. 10. yüzyılda kurulduğu sanılmaktadır. Ulubat Gölü'nün üzerinde bir adada bulunan Apollonia/Gölyazı'nın ise, İ.Ö. 6. yüzyıldan daha önce kurulduğu sanılmaktadır.

Krezus/Kroisos (İ.Ö. 561-546) döneminde Lidyalıların egemenliğine giren Bursa bölgesi daha sonra, Pers/İran egemenliğiyle tanışmıştı. Bursa bölgesi, bu savaşlar sırasında çok tahrip oldu. Dedalses, İranlara karşı savaşarak Bursa bölgesinde bağımsız bir Bithynia Devleti kurdu. Dedalses'in oğlu Botiras ve onun oğlu Bas/Byas (İ.Ö. 378-328) Bithynia krallığının ilk kralı sayılmaktadır.

İ.Ö. 2. yüzyılda M.Kemalpaşa yakınlarındaki Melde Tepesi'nde antik Miletopolis, 356 yılında Orhangazi'de Basilinopolis, Sölöz köyünde Pythopolis, Yenişehir'de Otroia, Orhaneli'de Adriani, Karacabey'de Kremastis, Eşkel'de Daskylium, Çekirge'de Plai, Kurşunlu'da Brillos, İznik'te Nicaea antik kentleri kurulmuştu.

Bursa'nın kent statüsüne yükselip çevresinin surlarla çevrilmesi, Bithynia kralı I. Prusias (İ.Ö. 232-192) döneminde gerçekleşmişti. Kartaca kralı Hannibal, Roma imparatoru ile yaptığı savaşı kaybedince, askerleriyle birlikte I. Prusias'a sığınmış. Hannibal, I. Prusias tarafından büyük itibar görmesi üzerine, onun onuruna Bursa kentini kurmuş. Kente bu nedenle Prusa adı verilmiştir. Şehir merkezine yakın ilk yerleşimin kesin bulguları M.Ö. 2500 - 2700 yıllarını göstermektedir.

Antik kaynaklarca bugünkü Bursa'nın kurucusu olarak bilinen I. Prusias'ın imparatorluğu zamanında Uludağ Bursa'sı (Prusa ad Olympium) adını alan şehirden o döneme ait mermerden bir kadın heykeli ve ostotek bulunmuştur.

İmparator Justinianus (527-565) zamanında Pythia'da (Çekirge'de) yeni hamamlar yaptırılmıştır. 1935 yılında Hisar içinde tonozlu odalar bulunmuştur. Hisar içinde, Yer Kapı'da bulunmuş erken Bizans devrine ait taban mozaiği, önemli arkeolojik kalıntılardandır. Tophane'de Bizans döneminden bir şapel ve manastıra ait mozaikler bulunmaktadır.

Prusa (Bursa) 1204-1261 yılları arasında Nikaia'a (İznik)'e bağlı sönük bir tekfurluk olarak yaşamını sürdürdü.

İ.Ö. 74 yılında Roma'ya bağlanan Bithynia krallığı, uzun yıllar Roma egemenliğinde kaldı. Önce Romalıların, sonra da Bizanslıların bir ili olarak varlığını sürdüren Bursa ve civarı Osmanlı Beyliği döneminde dahi yabancı kaynaklarca Bithynia Beyliği veya Krallığı olarak anılmıştır.

Bugün ülkemizin en zengin Bizans devri mezar stelleri ve çeşitli mimari eser parçaları, seramikler, sikkeler Bursa Arkeoloji Müzesi'nde sergilenmektedir.

Bursa, Osmanlı İmparatorluğunun ilk 200 yıllık döneminde diğer kentlere göre büyük gelişmeler göstermiş, bir çok mimari yapı ile süslenmiş; devrinin tanınmış medreseleri ile bilim aleminin merkezi olmuştur. I. Murad zamanından başlayan Hüdavendigar Külliyesi, I. Beyazid'ın yaptırdığı Yıldırım Külliyesi, I. Mehmed (Çelebi) döneminde başlayıp II. Murad zamanında tamamlanan Yeşil Külliye Bursa'nın mekânsal gelişimini etkileyen ve bugünde ayakta duran büyük komplekslerdir.

Bursa ve civarına önceleri Bithynia denilmekteydi. Uludağ'ın güneyi ile batısı ise Mysia adıyla anılmaktaydı. Bursa bölgesinde yaşayan Bithynia'lılar, Thrak kökenliydi. Asya ile Avrupa'nın geçiş yeri üzerinde bulunduğundan, çok farklı halklar da bölgeye yerleşmişti.

Bithyn'lerden önce bölgede Bebryk'ler oturmuştu. Sonra da Mysi'ler gelmişti. Bithyn'ler, Thrak örf ve adetlerine bağlı oldukları için çoğu kez Asya Thrak'ları olarak anılmıştır. Kullandıkları dilin ise Thrakça olduğu belgelerden anlaşılıyor. Ancak, Yunan kolonilerinin etkisi ile Bithynia halkı da yavaş yavaş Yunanlaşmıştı. Bithyn'lerden önce, bölgede Bebryk, doğuda ise Mygdon dili konuşuluyordu. Batıda ise Mysia dili konuşulmaktaydı.

Bizanslıların 12. yüzyılda Bursa ve civarına çok sayıda Sırp ve Bulgar'ı iskân ettiği bilinmektedir. Osmanlılar bu bölgeye geldiklerinde, Bursa ve çevresinde çok değişik etnik gruplardan olmak üzere, Ortodoks Hıristiyanları bulmuştu.

Ayrıca şu gerçeği de ifade etmek gerekir ki, Osmanlılar Bursa'yı aldıklarında kent sadece hisar içinden ibaretti. Orhan Gazi şehri hisarın dışına çıkararak, surlar dışında bugünkü Bursa'nın çekirdeğini oluşturan yeni bir şehir kurmuştur. Okul, Hastane, Köprü, Aşevleri, Kervansaraylar, Hamamlar gibi kamu yapıları inşa edilmiş ve bunların çevrelerinde konut alanları yaratılarak bir yerleşme geleneği başlatılmak suretiyle bugünkü "Yeşil Bursa"nın temelleri atılmıştır.

Müslümanlar ilk kez, Abbasiler (Harun Reşid) döneminde Bursa'ya kadar gelmişti. 955 yılında ise Halep'teki Hamedanlılar, Bursa'yı ele geçirip 23 yıl boyunca Bursa'ya egemen olmuşlardır. Türklerin Bursa bölgesine ilk kez 1081 yılından sonra geldikleri görülüyor. İznik, 1081-1097 yıllarında Anadolu Selçuklu Devletinin başkentliğini yapmıştı. 1097 yılında ise bölge, Haçlı Savaşları'na sahne oldu. İznik Haçlıların eline geçti. Alexias Kommenos'un döneminde (1097) düzenlenen bir seferle Türkler, ilk kez Bursa'yı ele geçirmişti. Bu savaşlar sırasında İstanbul'da Latin Hükümeti kurulunca, Bizans İmparatorluğu'nun başkenti İznik oldu. 1204 yılında Theodor Laskaris'in kurduğu İznik Bizans İmparatorluğu, 1261 yılına kadar varlığını sürdürdü.

Latinler İstanbul'u işgal ettikleri zaman Bizans prensleri bu yeni düşmanın elinden kurtulmak için Müslüman yöneticilerle işbirliği yaparak Bursa'yı ele geçirdiler. 1214 yılına kadar Rumların elinde kalan Bursa, Müslümanlara karşı direnişte halkın gösterdiği isteksizlik nedeniyle imparator II. Andronikos'un gazabına uğradı. Halkın büyük bölümünün malları yağma edilerek içlerinden bazılarına sürgün ve idam cezası verildi. II. Andronikos, Latinleri yenerek imparatorluğu tanımalarını sağlayıncaya kadar Bursa'yı bu şiddet yöntemi ile elde tutabildi.

Osmanlı Devleti'nin kurucusu ve ilk sultanı Osman Bey, Ertuğrul Gazi'nin oğludur. Osmanlının diğer beyliklere göre Hıristiyan araziye komşu olması çok önemli bir avantaj sağlamış, onları kısa sürede büyük imparatorluk durumuna getirmiştir.

Osmanlı Devleti'nin kuruluşunda dervişlerin büyük katkısını gören Osman Bey, bu nedenle Bursa ve çevresindeki birçok araziyi dervişlere verdi. Kendisi de, bölgenin en önemli dervişi olan Şeyh Edebali'nin kızını aldı. Bizans topraklarında yaptıkları savaşlarla zenginleştiren Osman Bey; Karacahisar, Yarhisar, İnegöl'ü aldı. 1302 yılında Yenişehir'i devletin merkezi yaptı. İznik ve Bursa'yı kuşattı ancak alamadan yaşamını yitirdi. Vasiyeti gereği Tophane'deki Gümüşlü Kubbe'ye (Saint Elia Manastırı) gömüldü. Ölümünde özel mülkü olarak çok az malı çıkmıştı.

Osman Bey 1308 yılında Bizans tekfurlarının birleşmiş ordularını Dimboz/Erdoğan köyü yakınlarında perişan edince, Bursa önlerine gelmişti. Bu tarihten sonra Bursa'yı kuşatarak gözlemek amacıyla biri Kükürtlü Hamamı karşısında, Ak Timur'u komutasında, diğeri eski Mollaarap Okulu yerinde, Balaban Bey komutasında iki kule yaptırmıştı. Bursa'nın arkasını güvenlik altına almak için 1325 yılında Orhaneli Kalesi fethedilince tekfur çaresiz kaldı. 6 Nisan 1326 tarihinde Bursa'yı Orhan Bey'e teslim etti. Böylece Bursa, bir bakıma kılıçla değil, "vire" olarak anılan biçimde teslim yoluyla Türklerin eline geçmiş oldu.

O dönemlerde top ve tüfek olmadığından kaleleri düşürmek için kullanılan en önemli savaş taktiği kaleleri kuleler vasıtasıyla gözetim altına tutarak giriş ve çıkışı engellemekti. Böylece kale halkını aç bırakarak, suyunu keserek kentler kan dökmeden ele geçiriliyordu. Bursa'nın ele geçirilmesinde de "vire" denilen bu metot uygulanmış, aç ve susuz kalan halk tekfura karşı ayaklanmış ve şehir kan dökülmeden Osmanlılara teslim edilmişti.

Osmanlı devletinin kurucusu Osman Bey'in oğlu ve Devletin ikinci sultanı Orhan Bey, 1320 yılında babasının vekili oldu. 1321 yılında Mudanya'yı, 6 Nisan 1326 tarihinde ise Bursa'yı fethederek 1324 yılında tahta geçti. Bizans ordularını 1329 yılında İstanbul yakınlarında Pelekanon'da yendi. 1331 yılında İznik'i teslim alan Orhan Gazi Osmanlıların başkentini 5 yıl süre ile İznik'e taşıdı.

1353'de Bizans'taki iç karışıklıklardan faydalanan Orhan Gazi, Gelibolu'da Çimpe kalesini aldı. Gelibolu'ya geçip tüm Marmara kıyıları ile Tekirdağ'ı ele geçirdi. Devletin temellerini oluşturan ilk yasal düzenlemeleri yaptı. Orduyu düzenledi. Vergi yasaları getirdi. İlk kez kendi adına para bastırdı. Bilecik tekfurunun kızı Nilüfer Hatun ile Asporça ve Bizans İmparatoriçesi Thedora'yı eş olarak alan Orhan Gazi, kentte hızlı bir imar çalışması başlatarak sur dışına taşan kentin çekirdeğini oluşturan cami, hamam, köprü, çeşme, darphane, medrese gibi birçok anıtsal eseri yaptırdı.

Orhan Gazi 1360 yılında yaşamını yitirdi. O da Tophane'ye, babasının yanına gömüldü.

Orhan Bey'in oğlu olan I. Murat, Lala Şahin Paşa'nın yanında yönetim ve savaş dersleri aldı. 1340 yılında Bursa Sancakbeyi; ağabeyi Süleyman Paşa'nın 1359 yılında vefatıyla da Rumeli ordusunun kumandanı oldu. 1360 yılında tahta geçti. 1362 yılında Edirne'yi fethederek devlet merkezini buraya taşıdı. 1364 yılında, Balkanlardaki Haçlı ordusuyla yaptığı Sırp sındığı Savaşı'nı kazanarak büyük ün saldı. Osmanlı akıncıları Adriyatik denizine dayandı. 1389 yılında, I. Kosova Savaşı sonrasında şehit edilerek yaşamını yitirdi. Bu nedenle Gazi Hüdavendigâr lakabıyla anılmıştır. Mezarı Çekirge'de, adını taşıyan türbesindedir.

Bu dönemde Tımar teşkilatı geliştirildi. Yaya, müsellem ve Yeniçerilere ilaveten Kapıkulu askerinden maaşlı süvari ocağı kuruldu. Çekirge'deki külliyesinde medreseli ilginç bir cami ile hamam ve türbesi vardır. Ayrıca Hisar içindeki Şahadet Camii ile bugün Hisar'daki garnizonun bulunduğu yerdeki sarayı da, Sultan I. Murat yaptırmıştır.

Sultan I. Murat ile Gülçiçek Hatun'un oğlu olan Yıldırım Bayezid 1389 yılında sultan oldu. Anadolu'daki birçok beyliğin Osmanlının eline geçmesini sağladı. Rumeli'de Haçlılar ile 1396 yılında Niğbolu Savaşı'nı yaptı ve kazandı. Arkalarına Timur'u alan Anadolu Beylikleri Sultana kafa tutunca Bayezid, Anadolu Beyliklerini kışkırtan Timur ile 28 Temmuz 1402 tarihinde Ankara yakınlarında yapılan savaşı kaybetti. Bu savaşta Timur'a tutsak olan Bayezid'in kendini zehirleyerek intihar ettiği iddia edilir. (1403)

"Yıldırım" lakabını alan Bayezid, Bursa'da çok sayıda güzel yapı yaptırarak Bursa'nın, devrinin en görkemli kenti konumuna gelmesini sağladı. Bursa'da Ulucami ile, Yıldırım semtindeki külliyesi içinde cami, hastane ve hamam ile medrese yaptırmıştır. Ancak onun Bursa'daki en önemli yapıtı Darüşşifa adını taşıyan Osmanlı Devleti'nin ilk hastanesidir. Bugünkü Bursa Çarşısı'nın temelini oluşturan Bedesten'i de Yıldırım Bayezid yaptırmıştır. Türbesi, Yıldırım Külliyesi'ndedir.

Bursa, Osmanlı döneminde mâmur bir başkent olarak gelişirken, Anadolu Beylikleri'nin desteğini alan Timur karşısında Osmanlı'nın yenilgiye uğraması sonucu yağma edilmiş ve Timur'un askerleri tarafından kent Ulucami ile birlikte yakılmıştır. Bundan sonra Bursa, bir zaman, Yıldırım Bayezid'in oğulları arasında el değiştirip durmuştur.

Ankara Savaşı'nın ardından Yıldırım'ın oğullarından İsa Çelebi'nin bazı paşalarla Bursa'ya gelip tahta oturmasıyla şehzadeler arasında başlayan kanlı çatışmalar, Çelebi Mehmet'in 1413 yılında tahtı ele geçirmesiyle son bulmuştur.

Sultan I. Bayezid ile Devlet Hatun'un oğlu olan Çelebi Mehmet, Osmanlı padişahlarının beşincisi ve Osmanlı Devleti'nin ikinci kurucusudur. Çelebi Mehmet, Ankara savaşından (1402) sonra parçalanan Osmanlı topraklarını yeniden bir idare altında birleştirmek için kardeşleri Süleyman, İsa ve Musa Çelebiler ile mücadele etti. Böylece Osmanlı Devleti'ni karşılaştığı bu büyük bunalımdan kurtararak devletin birliğini sağlayan Çelebi Sultan Mehmet, her şeyden önce elden çıkan toprakları geri almaya çalıştı.

Şeyh Bedreddin isyanını bastıran Çelebi Mehmet, 26 Mayıs 1421 tarihinde Bursa'da yaşamını yitirdi. Yeşil semtinde bulunan eşsiz güzellikteki Yeşil Türbe'ye defnedildi. Çelebi Mehmet sağlığında, türbenin bulunduğu mekana içinde medrese, cami ve imaret bulunan "Külliye"yi inşa etmişti. Aynı zamanda divan şairi olan Çelebi Mehmet Edirne'de bir cami ve bedesten, Amasya'da da oğlu Kasım için de bir türbe yaptırmıştır.