Şili

Tarihi

Kuzey Şili 1536-40 yılları arasında İspanyollar tarafınadn fethedilinceye kadar İnkaların idaresindeydi. Güneydeki Araucanian yerlileri 19. yüzyıl sonlarına kadar mukavemet ettiler. İspanyollar 1541’de bugünkü başşehir Santiago şehrini kurarak Şili’yi bir sömürge haline getirdiler. Fransa ve Amerika’daki ihtilaller önce reform, sonra bağımsızlık hareketlerine sebep oldu. Napolyon’un 1808’de İspanya’yı istila etmesi ayaklanma için fırsat sağladı. 1810-18 yılları arasındaki mücadeleden sonra Şili İspanya’dan bağımsızlığını elde etti.

Bağımsızlıktan sonra Şili iç karışıklıklar, dış savaşlar ve geniş ölçüde değişik siyasi görüşlere sahip hükümetlerle idare edildiğinden istikrarsızlığa uğradı. 1879’da kuzeydeki zengin nitrat yatakları üzerindeki Bovliya ve Peru ile anlaşmazlık Pasifik Savaşıyla neticelendi. 1884’te Bolivya ve Peru mağlup olunca, zengin maden yatakları Şili’ye kaldı. 50 yıldan fazla bir süre boyunca, Arjantin’le sınır anlaşmazlıkları 1902’ye kadar devam etti.

Şili Birinci Dünya Harbinde tarafsız kaldı. İkinci Dünya Harbindeyse 1945 Nisanında Japonya’ya savaş ilan etti. Aynı yıl Temmuz ayında kurucu üye olarak Birleşmiş Milletler Teşkilatına katıldı. 1964’te işbaşına gelen hükümet yabancılara ait madenleri yavaş yavaş devletleştirmeye başladı.

1970’te Latin Amerika’da ilk olarak sosyalist Salvador Allende, marksist bir devlet başkanı oldu. Allende devletleştirme hareketlerini hızlandırdı. Marksist Allende’nin üç senelik iktidarında Şili’nin ekonomisi çok daha kötüleşti. Kamyon şoförlerinin başlattığı grev bütün ülkeye yayıldı. Ev kadınları boş tencerelerle sokağa döküldüler. Şili grevler anarşi ve terör ülkesi haline geldi. 1973’te Şili Silahlı Kuvvetleri darbeyle iş başına geçti. Allende başkanlık sarayının uçaklarla bombalanması sırasında öldü. Askeri idare 1983 senesine kadar devam etti. General Pinochet’in 1980 Anayasasına göre 1989 senesine kadar Şili Devlet Başkanı olarak ve büyük yetkilerle iş başında kalması kabul edildi.

Pinochet idaresinin Şili ekonomisini düzeltememesi üzerine gösteri, grev ve sabotajlar yeniden hızlandı. Pinochet ile mücadele edenler Allende taraftarı marksist ve komünistlerdi. Allende’nin siyasi ve askeri yakınları Şili dışından Şili’deki anarşi ve terörü idare etmektedirler. 1989’da yapılan başkanlık seçimini Hıristiyan Demokrat Parti üyesi Patricio Aylwin kazandı. Başkanlığı Patricia Aylwin’e devreden Pinochet, Genel Kurmay Başkanlığı görevine geri döndü. Şili tam istikrarlı bir duruma henüz gelemedi (1994 Ocak).


Fiziki Yapı

Pasifik kıyısı boyunca 4200 km uzanan Şili, batıda Okyanus ve doğuda And Dağlarının yüksek tepeleri arasında kalmakta olup, ortalama 180 km’lik bir genişliğe sahiptir. Ülke birbirinden oldukça farklı üç bölgeye ayrılır: Kuzey Şili, Orta Şili ve Güney Şili.

Kuzey Şili, Peru sınırından La Serena şehrine kadar uzanır. Bu bölgede dünyanın en kurak yerlerinden biri olan Atacama Çölü ve ülkenin en yüksek noktası olan Ojos del Salado Tepesi (6880 m) bulunur.

Orta Şili, La Serena şehrinden Chiloé Adasına kadar uzanmakta olup, ülkenin en önemli bölgesidir. Büyük kısmı Santiago ve Oncepción arasında yer alan merkezi vadidir. Temuca şehrinin güneyinde çok sayıda göl ve her mevsim üzerinde kar bulunan volkanlar mevcuttur.

Güney Şili, Chiloé Adasından Amerika’nın en güneyde kalan noktası Horn Burnuna kadar uzanır. Burası büyük ölçüde fiyordlu ve dağlık bir bölgedir.


İklim

Şili’de iklim bölgelere göre oldukça büyük farklılıklar arz eder. Kuzey Şili’de iklim oldukça kurak olup, Atacama Çölüne hemen hemen hiç yağmur düşmez. Çöl şartları güneye doğru Calderaya kadar devam eder. Yağış miktarının 141 mm olduğu La Serena’dan itibaren güneye doğru yağış sür’atle artar. Valdivia’da yıllık yağış miktarı 2707 mm’ye ulaşır. Maksimum yağış Bahia Felix’te 5380 mm olup, Güney Şili dünyanın en fazla yağış alan yerlerinden biridir. Bölgede soğuk ve nemli bir iklim hüküm sürer. Yıllık ortalama sıcaklık kuzeyden güneye doğru her 10° lik enlem aralığında 4°C düşer. Bu yüzden kuzey sınırında 18°C olan ortalama sıcaklık güney sınırında 6°C’ye düşmektedir.


Tabii Kaynaklar

Şili topraklarının yaklaşık dörtte biri ormanla kaplıdır. Ormanların çoğu sert tahtalı ağaçlardan meydana gelmiştir. Şili’de bulunan belli başlı vahşi hayvanlar puma, kurt, geyik ve yaban kedisidir.

Ülke oldukça fazla yeraltı zenginliklerine sahiptir. İşletilen başlıca madenler: Bakır, molibden, gümüş, nitrat, iyot, demir, maden kömürü, gaz, altın, kobalt, çinko, mangenez, borat, mika, cıva, tuz, kükürt ve mermerdir. Bakır dünyada çıkarılan miktarın % 10’unu, iyot ise yarısını teşkil eder.


Nüfus ve Sosyal Hayat

16,136,137 (60. sırada) nüfuslu Şili’nin büyük çoğunluğu (% 81) şehirlerde yaşar. En büyük şehir 3.800.000 nüfuslu Büyük Santiago olup, diğer önemli şehirleri, Vinaedel Mor, Valparaiso ve Concepción’dur.

Halkın % 66’sını İspanyollarla yerlilerin birleşmesinden meydana gelen melezler, % 25’ini İspanyollar, % 5’ini yerliler teşkil eder. Ayrıca merkezi vadinin güneyinde birçok Alman, Santiago-Valparaiso bölgesinde de bir miktar İtalyan, İngiliz ve Fransız vardır.

Şili’de İspanyolca konuşulur. Yaklaşık nüfusun % 95’i Katoliktir. Ayrıca ülkede bir miktar Ortodoks bulunur.

Şili’de 7 ila 15 yaşı arasındaki bütün çocuklar için öğrenim mecburidir. Okuma-yazma oranı% 90’dır. Yüksek tahsil devlete ait iki üniversitede ve beş özel üniversitede yapılır. Üniversiteliler bütün diğer Latin Amerika ülkelerinde olduğu gibi, siyasi yönden çok faaldir.


Siyasi Hayat

Komünistlerin Şili’de iktidar olmasını önlemek maksadıyla 1973’te general Pinochet askeri bir darbeyle iktidar oldu. Moskova yanlısı olan Şili Komünist Partisinin faaliyetini yasakladı. Ülke 1973’ten 1989’a kadar çoğu askerlerden meydana gelen bir hükümet tarafından idare edildi. 1989’da yapılan seçimleri Hıristiyan Demokrat Patricio Aylwin Azocar kazanarak, Devlet Başkanı oldu. Son senelerde komünistler kilise, üniversite ve sendikalara sızarak hükümet aleyhtarı kanlı gösteriler çıkarmaktadır.

1981’de yürürlüğe konan anayasaya göre yasama organı olan Kongre iki meclisten meydana gelir. Senatonun 48 üyesinden 10’u devlet başkanı tarafından atanırken 38’i halk tarafından seçilir. Temsilciler Meclisinin 120 üyesinin hepsi halk tarafından seçilir.

25 eyaletten ibaret Şili, Birleşmiş Milletler ve Amerika Devletleri teşkilatlarına üyedir.


Ekonomi

Şili ekonomisi esas itibariyle madenciliğe bağlıdır. Maden ürünleri ülke ihracat gelirlerinin % 80’ini meydana getirir.

Ülke sanayisi çelik, tekstil ve orman ürünleriyle ilgilidir. Şili sanayisi pahalıya mal olmakta olup, üyesi olduğu Latin Amerika Serbest Ticaret Birliği ülkenin rekabet gücünü zayıflatmaktadır.

Tarımda makinalaşma ve çiftçi aletleri yeterli değildir. Diğer taraftan tarım büyük ölçüde ticarete yöneliktir. Başlıca yetiştirilen bitkiler tahıl, pirinç, fasulye, patates, bezelye ve üzümdür.

Şili, Latin Amerika’nın en önemli orman ürünlerine sahip ülkelerinden biridir. Fakat orman sanayii, toplam potansiyeli işletecek kadar güçlü değildir. Ülkede balıkçılık iyi durumdadır.

Şili’nin başlıca ihraç malları bakır, demir cevheri, nitrat, iyot, yapağı, pirinç, fasulye, taze meyve ve balıktır. Makinalar, ulaşım malzemesi, metalürji ürünleri, kimya ürünleri ithal ettiği belli başlı mallar arasında yer alır.

Ülke en fazla ABD ile ticaret yapar. Bununla birlikte Latin Amerika ülkeleri, Japonya ve Avrupa ülkeleriyle ticari münasebetlerini geliştirmeye çalışmaktadır.

Şili gelişmiş bir demiryolu ve karayolu ağına, oldukça ileri seviyede havayolu hizmetine sahiptir. Demiryolu sisteminin % 80’i devlete aittir.

Şili'den Bir Görüntü..

Başkenti..