Gerçek özne yüklemin bildirdiği işi yapan varlık veya kavramdır. Sözde özne ise yüklemde bildirilen işi yapmayan ancak yapılan işten etkilenendir. Her iki durumda da özne cümlenin öznesidir fakat gerçek özne de işi direkt yapar Sözde Özne de ise yapmaz sadece etkilenir.
Edilgenlik eki -l ve -n ekleri ile sağlanmaktadır. Eylemde -l ve -n eki varsa ve bu ekler cümleye başkaları tarafından, birileri tarafından anlamı katmışsa o yüklem edilgen çatılı olmaktadır. Bu şekilde olan yüklemlerde gerçek özne bulunmaz sadece sözde özne bulunur. Türkçede öznesiz cümle olmaz dolayısıyla bütün sözde özneler gerçekte nesnedir. Gerçekte nesne olan özneye sözde özne denilmektedir.
Örnek Cümle: Başını kaldıran memur, müdürün gelmediğini söyledi.
Bu cümlede öncelikle yüklem bulunmalıdır. Çünkü yüklem hem temel öğe hem de yargıyı bildirmektedir. Bu anlamda bu cümlenin yüklemi "söyledi" olmaktadır. Sonra ki bulunan öğe ise özne olmalıdır. Bunun için sorulan sorular olan ne ve kim sorusu yükleme sorulmalıdır. Yani "kim söyledi" şeklinde olmalıdır. Alınan cevap ise "başını kaldıran memur" cevabıdır.
Tamlamalar ayrılmadığından sadece memur kısmı alınmamalıdır. Bu konumda ki özne gerçek özne olmaktadır. Sözde özne ise yüklemde işi yapıyor gibi görünür. Anlamca işi yapmaz. Bir örnekle anlatılması gerekirse "Sınıftaki masalar hazırlanmalı." Bu cümlede her zaman olduğu gibi önce yüklem bulunmalıdır. Bu cümlenin yüklemi "hazırlanmalı" fiilidir ve özneyi bulmak için sorulan soru kim ne sorusu ile özne bulunmalıdır.
Dolayısıyla "ne hazırlanmalı" denildiğinde sınıftaki masalar cevabı alınmaktadır ancak masalar kendi kendine hazırlanamayacağına göre iş başkası tarafından yapılmaktadır. Bu bağlamda sınıftaki masalar sözde özne konumunda olmaktadır. Aynı zamanda cümle içerisinde yer alan yüklemde yer alan -l eki de cümlenin edilgen olduğunu göstermektedir. Edilgen çatılı cümlelerde muhakkak sözde özne bulunmaktadır. Konuyu daha iyi irdelemek adına diğer örneklere bakılacak olursa şu şekilde anlatılabilir.
"Bahçe böcekler tarafından sarıldı." Bu cümlenin yüklemi sarıldı olmaktadır ve özneyi bulmak adına sarılan ne sorusu sorulduğunda bahçe cevabı alınmaktadır. Bahçe sözde özne durumundadır.
"Kaybolan kardeşi bulundu." Cümlesinde yer alan "bulundu" edilgen çatılı yüklemdir. Cümlenin öznesi bulunacak olursa "kim bulundu" sorusuna alınan cevap "kaybolan kardeşi" olmaktadır. Bu öğe ise sözde özne olmaktadır. Çünkü kaybolan kişi asıl işi yapan kişi konumunda değildir. İşten etkilenen kişi konumundadır.
"Arabanın yönü sağa çevrildi." Örneğine bakıldığında ise "çevrildi" yüklem durumunda olmaktadır. "Çevrilen ne" sorusu sorulduğunda "arabanın yönü" cevabı alınmaktadır. Bu soruya göre "arabanın yönü" sözde özne konumundadır. Ayrıca fiilde edilgen çatı kullanılmıştır.
Sözde Özne Nedir? Nasıl Bulunur?
Özneyi bulmak için kullanılan kim ve ne soruları bulunmaktadır. Kim sorusu insanlara kullanırken ne sorusu varlıklara kullanılmaktadır. Özne cümlenin içerisinde açık bir şekilde yazıyorsa bu özne gerçek özne olmaktadır. Aynı özne cümlenin içerisinde saklı konumdaysa bu da gizli özne olmaktadır. Sözde özne ise sadece edilgen eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde bulunmaktadır. Eğer edilgen eylem cümle içerisinde yoksa sözde özne de olmamaktadır.Edilgenlik eki -l ve -n ekleri ile sağlanmaktadır. Eylemde -l ve -n eki varsa ve bu ekler cümleye başkaları tarafından, birileri tarafından anlamı katmışsa o yüklem edilgen çatılı olmaktadır. Bu şekilde olan yüklemlerde gerçek özne bulunmaz sadece sözde özne bulunur. Türkçede öznesiz cümle olmaz dolayısıyla bütün sözde özneler gerçekte nesnedir. Gerçekte nesne olan özneye sözde özne denilmektedir.
Sözde Özne Örnekleri İle Konu Anlatımı
Gerçek özne cümledeki işi yapar ve kim ne soruları sayesinde bulunur. Verilen örnek incelenirse daha net anlaşılacaktır.Örnek Cümle: Başını kaldıran memur, müdürün gelmediğini söyledi.
Bu cümlede öncelikle yüklem bulunmalıdır. Çünkü yüklem hem temel öğe hem de yargıyı bildirmektedir. Bu anlamda bu cümlenin yüklemi "söyledi" olmaktadır. Sonra ki bulunan öğe ise özne olmalıdır. Bunun için sorulan sorular olan ne ve kim sorusu yükleme sorulmalıdır. Yani "kim söyledi" şeklinde olmalıdır. Alınan cevap ise "başını kaldıran memur" cevabıdır.
Tamlamalar ayrılmadığından sadece memur kısmı alınmamalıdır. Bu konumda ki özne gerçek özne olmaktadır. Sözde özne ise yüklemde işi yapıyor gibi görünür. Anlamca işi yapmaz. Bir örnekle anlatılması gerekirse "Sınıftaki masalar hazırlanmalı." Bu cümlede her zaman olduğu gibi önce yüklem bulunmalıdır. Bu cümlenin yüklemi "hazırlanmalı" fiilidir ve özneyi bulmak için sorulan soru kim ne sorusu ile özne bulunmalıdır.
Dolayısıyla "ne hazırlanmalı" denildiğinde sınıftaki masalar cevabı alınmaktadır ancak masalar kendi kendine hazırlanamayacağına göre iş başkası tarafından yapılmaktadır. Bu bağlamda sınıftaki masalar sözde özne konumunda olmaktadır. Aynı zamanda cümle içerisinde yer alan yüklemde yer alan -l eki de cümlenin edilgen olduğunu göstermektedir. Edilgen çatılı cümlelerde muhakkak sözde özne bulunmaktadır. Konuyu daha iyi irdelemek adına diğer örneklere bakılacak olursa şu şekilde anlatılabilir.
"Bahçe böcekler tarafından sarıldı." Bu cümlenin yüklemi sarıldı olmaktadır ve özneyi bulmak adına sarılan ne sorusu sorulduğunda bahçe cevabı alınmaktadır. Bahçe sözde özne durumundadır.
"Kaybolan kardeşi bulundu." Cümlesinde yer alan "bulundu" edilgen çatılı yüklemdir. Cümlenin öznesi bulunacak olursa "kim bulundu" sorusuna alınan cevap "kaybolan kardeşi" olmaktadır. Bu öğe ise sözde özne olmaktadır. Çünkü kaybolan kişi asıl işi yapan kişi konumunda değildir. İşten etkilenen kişi konumundadır.
"Arabanın yönü sağa çevrildi." Örneğine bakıldığında ise "çevrildi" yüklem durumunda olmaktadır. "Çevrilen ne" sorusu sorulduğunda "arabanın yönü" cevabı alınmaktadır. Bu soruya göre "arabanın yönü" sözde özne konumundadır. Ayrıca fiilde edilgen çatı kullanılmıştır.
