10. Sınıf Sözlü Edebiyat

Sözlü Edebiyat (12. Sınıf Konusu)

Henüz yazının kullanılmadığı dönemdir. Başlangıcı bilinmemektedir. Yazı henüz olmadığı için bu dönemin bütün ürünleri sözlü ürünlerdir. Dilden dile, kuşaktan kuşağa söz yolu ile aktarılan bu dönemin verimlerinin bir kısmı günümüze kadar gelmiştir. Bu dönemin sözlü ürünleri tamamen ulusal özellikler taşır. Orta Asya’daki Türk boyları arasında yaygın olan bu edebiyat şiir ekseninde gelişmiştir. Bunda ölçülü, uyaklı sözlerin akılda daha kolay kalmasının etkisi vardır elbette.

Sözlü Edebiyat İle Mitoloji Arasındaki İlişki

Destan, sözlü edebiyatın ilk ürünlerinden biri olduğu için destanlardaki mitolojik öğeler sözlü edebiyatta sık sık görülmektedir. Mitoloji, toplumu derinden etkileyen olayların halk arasında anlatılmasıyla ortaya çıkmaktadır. Sözlü edebiyatın halk arasında meydana geldiği göz önüne alındığında mitoloji ile sözlü edebiyat arasında yakın bir ilişki vardır. Kadın, at, bozkurt, ışık, ağaç gibi mitolojik öğeler sözlü edebiyatta da yer almaktadır. Destan döneminde mitolojik hikâyeler sözlü edebiyatın özellikle de destanların oluşumunu hızlandırmıştır.

Sözlü Edebiyatın Özellikleri

• Nazım şekilleriyle, kullanılan ölçüyle tamamen ulusal bir edebiyattır.
• Şiirler “ozan, baksı, kam” denen şairler tarafından “kopuz’ denen bir saz eşliğinde söylenirdi.
• Şiirler ulusal ölçümüz hece ile, hecenin de daha çok 7’li, 8’li ve 11’li ölçüsüyle söylenmiştir.
• Şiirlerde daha çok yarım uyak ve redif kullanılmıştır.
• Şiirlerde kullanılan nazım birimi dörtlüktür.
• Dil, gelişim aşamasında olduğundan sözcük sayısı bakımından zengin değildir. Aynı zamanda yabancı dillerin etkisine de kapalıdır. Türkçede yabancı dillerin etkisi bu dönemde görülmemektedir.
• Bu dönemin ürünleri sav, sagu, koşuk ve destanlardır.
• Şiirler sığır denen av törenlerinde, şölen denen ziyafetlerde ve yuğ denen, ölen bir kişinin ardından yapılan törenlerden doğmuştur.
• Şiirlerde kahramanlık, yiğitlik, savaş, doğa ve aşk konuları işlenmiştir.

İslamiyet Öncesinde Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler (Şiirler)

İslamiyet öncesi dönemde Türkler Orta Asya’da göçebe bir toplumdular. Kabileler halinde yaşayan Türklerin tek bir hükümdarı vardır. Bu hükümdara hakan veya kağan denilirdi. Önemli günlerde şölen veya toy denilen tören düzenlerlerdi. Bu törenlerde kopuz isimli müzik aletiyle şiirler söyleyen ozan, şaman, kam denilen şairler bulunuyordu.

Tüm eski edebiyatlarda olduğu gibi İslamiyet Öncesi Türk edebiyatında da şiir; çeşitli törenlerde müzik ve dansla iç içe doğmuş ve gelişmiştir. “Şaman, kam, ozan, baksı” gibi adlar verilen, hekimlik, büyücülük ve din adamlığı yapan kişiler, aynı zamanda birer şairdir. Bunlar şiirlerini düzenlenen törenlerde, kutsal bir amaç için kopuz eşliğinde çalıp söylemiştir. Bu törenlerin başlıcaları Sığır töreni, yuğ töreni ve şölen‘dir.

Sığır töreni: Türkler, her yılın belli aylarında avlanmaya çıkardı. Boyun erkekleri sürek avına çıkar, bunu da dinî bir tören havasında yapardı. Şamanlar, bu törenlerde avın kutlu olması ve bereketli geçmesi için kopuz eşliğinde şiirler düzer, ava katılanları yüreklendirir ve kutsardı. Büyük av yakalayanlar milli bir kahraman gibi karşılanır, onların adlarına koşuklar ve destanlar söylenirdi.

Şölen: Yılda bir kez, sığır törenlerinden sonra yapılırdı. Avlanan hayvanlar kesilir, pişirilir ve toplu halde ziyafet verilirdi. Boyların reisleri, beyler ve halk bir arada yiyip içip eğlenirdi. Ozanlar bu şölenlerde kopuz eşliğinde “koçaklamalar, lirik yır’lar (besteli şiir)” söylerdi. Daha sonraları mutlu günlerde, bayramlarda, yıl dönümlerinde hakanlar ve beyler tarafından verilen ziyafetlere de şölen denmiştir.

Yuğ töreni: Türklerin dinî inançlarına göre yaptıkları yas törenidir. Bir hakanın, bir kahramanın, sevilip sayılan bir kimsenin ölümü üzerine düzenlenir. Ölen kişi, önce bir çadıra konur, çadırın etrafında kurbanlar kesilir; sonra da yüksek bir yere kazılan mezarına konur, bu mezar süslenir, bunların başına balballar (mezar taşları) dikilirdi. Boyun erkekleri silahlanıp atlarına binerek mezarın etrafında yedi defa dönerdi. Yuğ törenlerinde ağıtlar düzülür ki bunlara sagu denirdi. Sagularda ölen kişinin yiğitlikleri ve iyilikleri övülür, bu ölümden duyulan acı dile getirilirdi. Yuğ törenlerinde kadın ve erkeklerin saç kesmeleri, elbiselerini parçalamaları, yüzlerini tırnaklarıyla kanatmaları, hatta kulaklarını kesmeleri gibi aşırı hareketler ve jestler görülürdü.

İslamiyet öncesi dönemde söylenen şiirlerin genel özellikleri şunlardır;

• Kopuz eşliğinde okunmak için söylenmiştir.
• Hece ölçüsü kullanılmaktadır.
• Kullanılan nazım birimi dörtlüktür.
• En çok redif ve yarım kafiyeden yararlanılmıştır.
• Diğer dillerin etkisinden uzak saf sade bir Türkçe kullanılmıştır.
• Yazıya geçirilmemiş ya da çok geç geçirilmiştir.
• En çok tabiat, aşk, kahramanlık kavramları işlenmiştir.
• İslamiyet öncesi Türk şiirinin çeşitleri destan, koşuk ve sagudur.

İslamiyet Öncesinde Olay Çevresinde Oluşan Metinler

İslamiyet öncesi dönemde olay çevresinde gelişen edebi metin örnekleri olarak sadece destanlar mevcuttur.

Destan: Eski çağlarda genellikle tanrıların, olağanüstü güçlerin yaptıkları savaşları, savaş katılanların başlarından geçenleri, gösterilen kahramanlıkları, yaşana olağanüstü olayları, felaketleri hayal gücüyle donatarak ve manzum olarak anlatan ürünlere denir. Bunların çoğu anonimdir. Mitolojiyle karıştırmamak gerekir. Mitolojinin kahramanları tanrılar ve tanrılaştırılmış insanlardır. Ayrıca, Âşık Edebiyatı nazım şekillerinden ‘destan’ın söyleyeni bellidir.

Bir milletin destanının olabilmesi için;

• Milletin tarihinin efsaneler yaratma dönemine uzanacak kadar eski olması,
• O milleti tarihinde unutulmaz tabiat olayları, büyük savaşlar, göçler, istilalar, yeni coğrafyada vatan kurmalar gibi halk hayat ve hafızasını nesillerce meşgul edecek olaylar bulunması,
• Bütün bu olayları derleyip gelecek nesillere aktarılmasını sağlayacak birisinin olması gerekir.

Destanların Özellikleri

• Olağanüstü olaylara ve kişilere yer verilir.
• Destanların söyleyeni belli değildir.
• Bir milletin ulusal törelerini, inançlarını ve değerlerini yansıtır.
• Destan kahramanlarına tarih sayfalarında rastlanabilir(Oğuz Kağan Destanı-Mete Han)

Destanlar doğal ve yapma destanlar olmak üzere ikiye ayrılırlar:

A. Doğal Destanlar: Milletlerin ilkel çağlarında kendiliğinden oluşan, ait olduğu milletin vicdanında derin izler bırakan bir olayın nesilden nesile aktarılarak -hayal gücü de katılarak- anlatılmasıdır. Anonim özellikler gösteren bu destanlar derlenip şekillenir.

1. İlyada ve Odysseia (Homeros)
2. Şehname (Firdevsi)
3. Kalevala (Lönnört)
4. Nibelungen (Wagner): Almanların
5. Ramayana: Hintlilerin
6. Chasenderolant: Fransızların
7. Oğuz Kağan, Türeyiş

B. Yapma Destanlar: Yeni ve yakın çağlarda, herhangi bir tarihi olayın bir şair tarafından yazılmasıyla oluşan destanlardır.

1. Vergilius (Aeneis, Latin Edb.)
2. Çılgın Orlando (İtalyan şair, Ariosto)
3. Kurtarılmış Küdüs (Tasso)
4. Kaybolmuş Cennet (Milton)