Stepan Şaumyan

1917 Ekim Devrimi sırasında Kafkaslarda önde gelen Bolşevik önderlerdendir. Çok sayıda gazete ve yayın çıkartmış olsa da en çok Bakü Komünü lideri olarak tanınır. Mart 1918de Bolşevik lider Lenin tarafından Kafkaslarda Bolşevik iktidarın etkin hale gelmesi ile görevlendirilmiştir. Bakü Komünü sırasında sayısız sıkıntılarla karşı karşıya kalmıştır; şehrin Azeri ve Ermeni nüfusu arasında yaşanan etnik saldırılar ve bölgeye karşı ilerleyen Osmanlı Ordusuna karşı savaşırken Ekim Devrimini bölgeye yaymaya çalışmıştır. Şaumyan, devrimci geçmişi boyunca Suren, Surenin ve Ayaks takma isimlerini kullanmıştır. Baküde iktidarı alarak kurdukları komünün 1918 Temmuz ayında düşmesiyle beraber 26 Bakü Komiseri olarak bilinen Şaumyan ve diğer Bolşevik önderler şehri terk ederek kaçsalar da Hazar Denizi kıyılarında İngilizler ve Bolşevik karşıtlarınca yakalanarak 20 Eylül 1918 günü idam edilirler.




Gençliği
Şaumyan, Rusya İmparatorluğuna bağlı Gürcistandaki Tiflisde giysi ticareti yapan tacir bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelir. Sankt Petersburg Politeknik Üniversitesi ve Riga Teknik Üniversitesini bitirir. 1900 yılında Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisine girer.

Devrimciliğe Adım Atış
Üniversite yıllarında öğrenci eylemlerine karışır ve Çarlık polisi tarafından Kafkaslara sürgüne gönderilir. Sürgünden Almanyaya kaçan Şaumyan Berlinde 1905 yılında mezun olacağı Humboldt Üniversitesi Felsefe Bölümüne gider. Almanyada bulunduğu süre içinde sürgün Rus aydınlarla temas eder. Bu dönemde RSDİP liderlerinden Julius Martov, Georgi Plehanov ve Vladimir Lenin ile tanışır. 1903 yılında önce Brüksel sonra da Londrada yapılan ve partinin bölünmesine sebep olan RSDİP 2. Kongresinde Lenin tarafında yeralır ve Bolşeviklere katılır. Kafkaslara döner ve öğretmenlik yapar. 1905 Devrimi ile birlikte Baküye gider ve burada petrol işçileri arasındaki örgütlenmeleri henüz Stalin ismini almamış olan Koba ile birlikte yürütür. Bu dönemde özellikle 1905 Devriminin Çarlık rejimi tarafından vahşice bastırılmasından dolayı siyasetten çekilir.

Ekim Devrimi
1914 yılında Baküde meydana gelen işçi grevini örgütleyenlerdendir. Grev Çarlık askerlerince bastırılacak ve Şaumyan tutuklanacaktır. 1917 Şubat Devrimi ile Çarlık rejiminin devrilmesiyle beraber serbest kalır. Devrimci sürece dahil olmamış olsa da Bakü Sovyet örgütünün başkanı seçilir. Sovyetin yayın organı Bakinsky Rabochy (Bakü İşçisi) adlı gazeteyi çıkartır. Yayınlarındaki propaganda yüzünden Geçici Hükümet tarafından baskı görür.

Bakü Komünü

Kuruluş
Bolşevikler Ekim Devrimi ile birlikte başta Petrograd ve Moskova olmak üzere özellikle Rusyanın merkezindeki sanayi şehirlerinde iktidarı alsalar da devrimin Kafkaslardaki etkisi sınırlı olur. Şaumyan yeni Sovyet hükümeti Sovnarkom tarafından Bakü Halk Komiserleri Konseyi Başkanı ve Kafkaslar Olağanüstü Komiseri atanarak bölgeye gönderilir. Bakü Sovyetinde yönetim Bolşevikler, Sol SRlar, Menşevikler ve Taşnakların ittifakından oluşur.

Mart Olayları
1918 Mart ayında Azerili milyoner iş adamı Zeynelabidin Tagiyevin oğlu Mehmetin cenazesine katılmak için Lenkorandan gelen bir grup Azeri asker Bakü Sovyeti tarafından silahsızlandırılır. Bu olay çoğunlukla müslüman olan Azeri yerel halkla ve önde gelen siyasi partileri Müsavat Partisi ile yönetiminde Azerilerin düşmanı olarak görülen Ermenilerin bulunduğu Bakü Sovyeti arasında büyük gerilime neden olur. Azerilerin yoğunlukla Osmanlı İmparatorluğuna katılmak istemeleri, bu kapsamda Enver Paşanın kardeşi Nuri Paşa komutasında bölgeye ilerleyen Kafkas İslam Ordusuna destek vermeleri Sovyet yönetimini tedbir almaya itecektir. Bolşeviklere ve Taşnaklara bağlı silahlı kuvvetler bu gergin ortamda Sovyet yönetimine karşı çıkan Azerilere karşı askeri bir harekat başlatırlar. İlk saldırıyı hangi tarafın gerçekleştirdiği bilinmese de Baküde Azeriler yenildikten sonra Ermeniler tarafından geniş kapsamlı bir katliam yapılır. Ermeni Kırımına misilleme olarak yapılan katliamda 3 bin ila 12 bin müslüman öldürülür.

Bakü Muharebesi
Bakü Sovyetinde iktidarda bulunan Bolşevikler tek başlarına iktidarda olmadıkları için sürekli olarak diğer sosyalist partiler ve Ermeni Taşnaklarla çatışma halindedir. Diğer partiler Osmanlı Ordusuna karşı veilen savaşta İngilizlerden yardım alınmasını savunurken, Moskovanın kesin talimatı üzerine hareket eden Bolşevikler İngiltere ile işbirliğine kesinlikle karşı çıkıyordu. Şaumyan Rusyanın başka bölgelerinde Bolşeviklere karşı Beyaz Ordu saflarında savaşan İngiltereye güvenmiyor ve işbirliği tekliflerini reddediyordu. Görece güçsüz konumda olan Şaumyan, sürmekte olan Rus İç Savaşı yüzünden beklediği destek hiç gelmeyecektir. Haziran 1918den beri sürmekte olan muharebelerde ağırlıklı olarak Ermenilerden oluşan ordusunun düzenli Kafkas İslam Ordularına karşı tutunamayacağını gören Şaumyan zor durumda kalır. Bu sırada Bakü Komünündeki diğer özneler İngiltere ile temas halindedirler ve Bolşeviklere rağmen uzlaşırlar. İngiltere hükümeti Bolşevik olmamak kaydıyla her siyasi partiyle işbirliği yapmaya açık olduğunu ilan edince Sovyet yönetimindeki Bolşeviklerden kurtulma planı yürürlüğe konur.

Çöküş
Sonunda 26 Temmuz 1918 günü Bakü Sovyetinde yapılan oylamada Bolşevikler 259 oya karşı 236 oyla geride kalırlar ve yönetimi kaybederler. Şaumyanın müttefikleri onu terk etmiştir. Şaumyan Bolşeviklerin Sovyet organından ve Baküden ayrılacağını açıklar. Bolşevikler olmadan kurulan SR, Menşevik ve Taşnaklardan oluşan hükümet İngiltere ile işbirliği yapar ve aynı gün General Thompson komutasındaki İngiliz Ordusu Baküyü işgal eder.

Tutuklanma ve Ölüm

26 Bakü Komiseri 31 Temmuz günü 26 Bolşevik Komiser Bolşevik silahlı kuvvetlerinin Hazar Denizi üzerinden Astrahana götürmeyi planlasalar da başarılı olamazlar. Gemileri 16 Ağustosta Bakü hükümeti tarafından ele geçirilir. Komiserler tutuklanarak Baküde hapse atılırlar. 28 Ağustos günü ise yapılan Bakü Sovyet seçimlerinde Şaumyan ve diğer Bolşevikler hapisteyken vekil seçilirler. Anastas Mikoyan önderliğindeki bir grup Bolşevik 14 Eylül günü Şaumyan ve arkadaşlarını hapise düzenledikleri baskınla kurtarmayı başarırlar. Gemiye binerek Krasnovodska çıkarlar. Ancak burada İngiliz desteğindeki Bolşevik karşıtı kuvvetlerince yakalanırlar. Şaumyan ve Bolşevik liderler bölgedeki İngiliz General Wilfrid Mallesona teslim edilir. Bolşeviklerin esir İngiliz subaylarla değişimi sözkonusu olsa da Hazar Demiryolu boyunda bilinmeyen bir yerde 20 Eylül akşamı Şaumyan ve Bolşevikler kurşuna dizilerek öldürülür. Bolşeviklerin başlamış olan iç savaştaki Beyaz Ordu mensuplarınca öldürüldüğü iddia edilse de İngiliz Ordusunun da sorumluluğu bulunmaktadır.

Geleneği

Şaumyan ölümünden sonra Ekim Devrimi uğruna hayatını kaybetmiş bir kahraman olarak değerlendirilir. Ayrıca Şaumyanın Lenin ve Stalin ile yakın bağları nedeniyle ve İngiliz Ordusunun Şaumyan ve arkadaşlarının idamına karışmaları sebebiyle İngiltere ile Sovyetler Birliği arasında sürekli olarak bir sürtüşme sebebi olacaktır. Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Dağlık Karabağ bölgesindeki Vararakn Hankendi kentinin adı Şaumyanın adına Stepanakert olarak değiştirilir. 1992 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti kentin eski adı olan Hankendiyi kullanacak, uluslararası alanda tanınmayan de facto Dağlık Karabağ Cumhuriyeti topraklarındaki kent için bu devlet yetkilileri hala Stepanakert adını kullanmaktadırlar.Ayrıca yine bu devlet sınırları içinde Şaumyan ili bulunmaktadır. Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetindeki Celaloğlu kentinin adı Stepanavan olarak değiştirilmiştir, kent hala bu ismi korumaktadır.Sankt Petersburg, Yekaterinburg, Rostov-na-Donu, Stavropolda adına caddeler bulunur. 1931 yılında adına Ermenistanın başkenti Erivanda dikilen heykel hala korunmaktadır.

Yeniden Defnedilmesi

Şaumyan ve diğer Bolşeviklerin naaşları Rus İç Savaşından sonra öldürüldükleri yerden alınarak Sovyetler Birliği yönetimi tarafından Bakü'de anılarına yapılan anıt mezara gömülür. Anıt mezar Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra da varlığını korur. Ancak Ocak 2009'de Azerbaycan Cumhuriyeti Bakü Belediyesi 26 Bakü Komiseri Anıtının yıkılacağını bildirir ve yıkım kısa sürede tamamlanır. Gelişme Ermenistan Cumhuriyetinde tepkiyle karşılandı.Azerbaycan yönetimi,yıkım sırasında yapılan kazılarda ise sadece 21 naaş bulunduğunu açıkladı.Şaumyan ve 4 Bolşevik Komiserin kaçtığı iddia edildi. Şaumyanın İngilizler tarafından bırakıldığı iddiası ise Şaumyanın torunu Tatyana tarafından reddedilmiştir. Anıtın yıkılmasını modern Azerbaycanın bağımsızlığı için yapılan mücadeleye leke sürüldüğünü açıklayan Ermenistan ve Azerbaycan Komünist Partileri olanları kınamıştır. Azeri Müsavat Partisi yetkilileri ise Azerileri öldüren Ermenileri anan bir anıtın Tel Avivin ortasına SS anıtı yapılmasıyla benzeterek yıkım kararını desteklemişlerdir.