Ticari kazanç esnaf muaflığı
Türk Ticaret Kanununda “... ister gezici olsunlar, ister bir dükkanda veya bir sokağın muayyen yerlerinde sabit bulunsunlar, iktisadi faaliyeti nakdi sermayesinden ziyade bedeni çalışmasına dayanan ve kazancı ancak geçimini sağlamaya yetecek derecede az olan sanat ve ticaret sahipleri tacir değildirler”, denilmek suretiyle esnafın nitelikleri belirtilmiştir.
Gelir Vergisi Kanununda ise esnafın tanımı yapılmamış olmakla birlikte esnaf muaflığından yararlanacak kişiler belirtilirken esnafın sahip olması gereken nitelikler sayılmıştır. Buna göre, ister bir işyerinde, isterse bir işyeri açmaksızın, nakdi sermayeden ziyade bedeni gücü ile ve bilfiil çalışan, ancak geçimini sağlayacak derecede kazanç elde edebilen ticaret ve sanat erbabı esnaf sayılmaktadır. Görüldüğü gibi Gelir Vergisi Kanununda esnaf Türk Ticaret Kanununda yer alan hükmün aksine esas itibariyle tacir sayılmakta ve faaliyeti ticari faaliyet, kazancı da ticari kazanç niteliğinde sayılmaktadır.
Gelir Vergisi Kanununda esnafın, ancak geçimini sağlayacak derecede kazanç elde etmesi nedeniyle vergilendirilmemesi gerektiği görüş ve düşüncesinden hareketle, vergilendirmenin sosyal ilkesi göz önünde bulundurularak gelir vergisinden muaf tutulmuş oldukları anlaşılmaktadır. Bu gelirlerin vergi dışı tutulması vergi adaletine uygun düşmekle birlikte, genelde esnafların vergiye tabi tutulması durumunda vergi idaresinin çok sayıda mükellefle muhatap olacağı cihetle iş yükünün artacağı ve bu durumun da altından kalkılamayacağı, üstelik elde edilecek hasılatın katlanılan zahmete değmeyeceği de ifade edilmektedir . Bu nedenle sosyal ve pratik nedenlerle esnaf gelir vergisinden muaf tutulmuş bulunmaktadır.
Gelir Vergisi Kanununun 9’uncu maddesinde ticaret ve sanat işiyle uğraşan esnafın hangi hallerde gelir vergisinden muaf olacağı ayrıntılı biçimde ve bentler halinde sayılmıştır.
1.Motorlu nakil vasıtası kullanmamak şartıyla gezici olarak veya bir işyeri açmaksızın perakende ticaret işi ile uğraşanlar (giyim eşyalarıyla, zati ve süs eşyaları, değeri yüksek olan ev eşyaları satanlar, pazar takibi suretiyle gıda, bakkaliye ve temizlik malzemesi satanlar, sabit işyerlerinin önünde sergi açmak suretiyle o iş yerlerinde satılan aynı neviden malın satışını yapanlar muaflıktan yararlanamaz),
2.Bir işyeri açmaksızın gezici olarak ve doğrudan doğruya müstehlike(tüketiciye) iş yapan hallaç, kalaycı, lehimci, musluk tamircisi, çilingir, ayakkabı tamircisi, berber, nalbant, hamal, fotoğrafçı gibi küçük sanat erbabı,
3.Köylerde gezici olarak her türlü sanat işleri yapanlar ile, bir işyeri açmak suretiyle aynı işleri yapanlardan kanunun 47’nci maddesinde belirtilen basit usulden yararlanmanın genel şartlarına haiz olanlar (Kanunun 51’nci maddesinde sayılanlar bu muafiyetten yararlanamazlar.)
4.Nehir, göl ve denizlerde ve su geçitlerinde 50 rüsum tonilatoya kadar (50 rüsum tonilato dahil) makinesiz veya motorsuz nakil vasıtası işletenler, hayvanla veya bir adet hayvan arabası ile nakliyecilik yapanlar,
5.Ziraat işlerinde kullandıkları hayvan, hayvan arabası, traktör gibi vasıtalarla mutad (devamlı) hale gelmeksizin ara sıra ücret karşılığı eşya ve insan taşıyan çiftçiler,
6.Muharrik kuvvet kullanmamak ve dışarıdan işçi çalıştırmamak kaydı ile oturdukları evlerde yapılan havlu, örtü, çarşaf, çorap, halı, kilim, dokuma mamulleri, kırpıntı deriden üretilen mamuller, örgü, dantel, her nevi nakış işleri ve turistik eşya, hasır sepet, süpürge, paspas, fırça, yapma çiçek, pul, payet, boncuk işleme, tığ örgü işleri, ip ve urganları, tarhana, erişte, mantı gibi ürünleri işyeri açmaksızın satanlar.
Bu ürünlerin pazar takibi suretiyle satılması durumunda muaflık ortadan kalkmakla birlikte ticari, zirai veya mesleki kazançları bakımından gelir veya kurumlar vergisi mükelleflerinin düzenledikleri hariç olmak üzere düzenlenen kermes, festival, panayır ile kamu kurum ve kuruluşlarınca geçici olarak tespit edilen yerlerde bu ürünlerin satılması esnaflık muafiyetine engel sayılmamaktadır.
7.Yukarıdaki bentlerde belirtilen işlere benzerlik gösterdikleri Danıştay’ın uygun görüşüyle, Maliye Bakanlığınca tespit ve ilan olunan ticaret ve sanat erbabı.
Ticari, zirai ve mesleki faaliyeti dolayısıyla gerçek usulde gelir vergisine tabi olanlar ile yukarıda belirtilen işleri gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerine bağlılık arz edecek bir şekilde yapanlar bu muaflıktan yararlanamazlar.
Esnaf muaflığından yararlananlar faaliyetleri ile ilgili olarak satın aldıkları mallara ve yaptıkları giderlere ilişkin belgeleri saklamak zorundadırlar.
Gezici olarak milli piyango bileti satanlar ile gerçek ve tüzel kişilerin mallarını bir iş akdine bağlanmaksızın bunlar adına kapı kapı dolaşarak satanlar şartlara bağlı olmaksızın Gelir vergisinden muaftır. Ancak Maliye Bakanlığınca düzenlenen 215 Seri Numaralı Gelir Vergisi Genel Tebliğinde yer alan düzenleme ile, gerçek ve tüzel kişilerin, kapı kapı dolaşarak kendi mallarını satan bu kişilere ödedikleri komisyon, prim ve benzeri adlardaki ödemeler karşılığında VUK’nun 234’üncü maddesine göre gider pusulası düzenlemeleri ve adı geçen kişilere imzalatmaları gerekmektedir. Gider pusulası düzenlenmesinin mümkün olmadığı durumlar için, yapılan ödemeler ile ilgili banka dekontunun da geçerli sayılabileceği ifade edilmiş bulunmaktadır.
Diğer taraftan yasanın 94/10-b maddesi uyarınca iş akdine bağlı olmaksızın kapı kapı dolaşmak suretiyle gerçek ve tüzelkişilerin mallarını tüketicilere satan kişilere yukarıda belirtilen şekilde ödenen komisyon, prim ve benzeri ödemeler üzerinden gelir vergisi kesinti yapılması gerekmektedir.
Esnaf muaflığından yararlananların, esas itibariyle vergisel yükümlülüklere tabi olmamakla birlikte, mal ve hizmet alımları karşılığında yapılan ödemeler üzerinden GVK’nın 94’üncü maddesine göre tevkif suretiyle vergilendirilmeleri öngörülmüştür. Anılan maddenin 13 numaralı bendinde kesinti oranları belirtilmiştir. Buna göre;
a)Havlu, çarşaf, çorap, halı, kilim, örgü, dantel, her nevi nakış işleri, turistik eşya, hasır, sepet, süpürge, paspas, yapma çiçek, ve benzeri emtia bedelleri veya bunların imali karşılığı ödenen hizmet bedelleri üzerinden (%2),
b)Değerli kağıt ve damga pulu satışlarında alınan komisyon bedelleri üzerinden %20,
c)Diğer mal alımları üzerinden (% 5),
d)Diğer hizmet alımları üzerinden (% 10),
oranında gelir vergisi kesintisi yapılmak suretiyle esnaflar mal ve hizmet alımları sırasında vergilendirilmektedir.
Türk Ticaret Kanununda “... ister gezici olsunlar, ister bir dükkanda veya bir sokağın muayyen yerlerinde sabit bulunsunlar, iktisadi faaliyeti nakdi sermayesinden ziyade bedeni çalışmasına dayanan ve kazancı ancak geçimini sağlamaya yetecek derecede az olan sanat ve ticaret sahipleri tacir değildirler”, denilmek suretiyle esnafın nitelikleri belirtilmiştir.
Gelir Vergisi Kanununda ise esnafın tanımı yapılmamış olmakla birlikte esnaf muaflığından yararlanacak kişiler belirtilirken esnafın sahip olması gereken nitelikler sayılmıştır. Buna göre, ister bir işyerinde, isterse bir işyeri açmaksızın, nakdi sermayeden ziyade bedeni gücü ile ve bilfiil çalışan, ancak geçimini sağlayacak derecede kazanç elde edebilen ticaret ve sanat erbabı esnaf sayılmaktadır. Görüldüğü gibi Gelir Vergisi Kanununda esnaf Türk Ticaret Kanununda yer alan hükmün aksine esas itibariyle tacir sayılmakta ve faaliyeti ticari faaliyet, kazancı da ticari kazanç niteliğinde sayılmaktadır.
Gelir Vergisi Kanununda esnafın, ancak geçimini sağlayacak derecede kazanç elde etmesi nedeniyle vergilendirilmemesi gerektiği görüş ve düşüncesinden hareketle, vergilendirmenin sosyal ilkesi göz önünde bulundurularak gelir vergisinden muaf tutulmuş oldukları anlaşılmaktadır. Bu gelirlerin vergi dışı tutulması vergi adaletine uygun düşmekle birlikte, genelde esnafların vergiye tabi tutulması durumunda vergi idaresinin çok sayıda mükellefle muhatap olacağı cihetle iş yükünün artacağı ve bu durumun da altından kalkılamayacağı, üstelik elde edilecek hasılatın katlanılan zahmete değmeyeceği de ifade edilmektedir . Bu nedenle sosyal ve pratik nedenlerle esnaf gelir vergisinden muaf tutulmuş bulunmaktadır.
Gelir Vergisi Kanununun 9’uncu maddesinde ticaret ve sanat işiyle uğraşan esnafın hangi hallerde gelir vergisinden muaf olacağı ayrıntılı biçimde ve bentler halinde sayılmıştır.
1.Motorlu nakil vasıtası kullanmamak şartıyla gezici olarak veya bir işyeri açmaksızın perakende ticaret işi ile uğraşanlar (giyim eşyalarıyla, zati ve süs eşyaları, değeri yüksek olan ev eşyaları satanlar, pazar takibi suretiyle gıda, bakkaliye ve temizlik malzemesi satanlar, sabit işyerlerinin önünde sergi açmak suretiyle o iş yerlerinde satılan aynı neviden malın satışını yapanlar muaflıktan yararlanamaz),
2.Bir işyeri açmaksızın gezici olarak ve doğrudan doğruya müstehlike(tüketiciye) iş yapan hallaç, kalaycı, lehimci, musluk tamircisi, çilingir, ayakkabı tamircisi, berber, nalbant, hamal, fotoğrafçı gibi küçük sanat erbabı,
3.Köylerde gezici olarak her türlü sanat işleri yapanlar ile, bir işyeri açmak suretiyle aynı işleri yapanlardan kanunun 47’nci maddesinde belirtilen basit usulden yararlanmanın genel şartlarına haiz olanlar (Kanunun 51’nci maddesinde sayılanlar bu muafiyetten yararlanamazlar.)
4.Nehir, göl ve denizlerde ve su geçitlerinde 50 rüsum tonilatoya kadar (50 rüsum tonilato dahil) makinesiz veya motorsuz nakil vasıtası işletenler, hayvanla veya bir adet hayvan arabası ile nakliyecilik yapanlar,
5.Ziraat işlerinde kullandıkları hayvan, hayvan arabası, traktör gibi vasıtalarla mutad (devamlı) hale gelmeksizin ara sıra ücret karşılığı eşya ve insan taşıyan çiftçiler,
6.Muharrik kuvvet kullanmamak ve dışarıdan işçi çalıştırmamak kaydı ile oturdukları evlerde yapılan havlu, örtü, çarşaf, çorap, halı, kilim, dokuma mamulleri, kırpıntı deriden üretilen mamuller, örgü, dantel, her nevi nakış işleri ve turistik eşya, hasır sepet, süpürge, paspas, fırça, yapma çiçek, pul, payet, boncuk işleme, tığ örgü işleri, ip ve urganları, tarhana, erişte, mantı gibi ürünleri işyeri açmaksızın satanlar.
Bu ürünlerin pazar takibi suretiyle satılması durumunda muaflık ortadan kalkmakla birlikte ticari, zirai veya mesleki kazançları bakımından gelir veya kurumlar vergisi mükelleflerinin düzenledikleri hariç olmak üzere düzenlenen kermes, festival, panayır ile kamu kurum ve kuruluşlarınca geçici olarak tespit edilen yerlerde bu ürünlerin satılması esnaflık muafiyetine engel sayılmamaktadır.
7.Yukarıdaki bentlerde belirtilen işlere benzerlik gösterdikleri Danıştay’ın uygun görüşüyle, Maliye Bakanlığınca tespit ve ilan olunan ticaret ve sanat erbabı.
Ticari, zirai ve mesleki faaliyeti dolayısıyla gerçek usulde gelir vergisine tabi olanlar ile yukarıda belirtilen işleri gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerine bağlılık arz edecek bir şekilde yapanlar bu muaflıktan yararlanamazlar.
Esnaf muaflığından yararlananlar faaliyetleri ile ilgili olarak satın aldıkları mallara ve yaptıkları giderlere ilişkin belgeleri saklamak zorundadırlar.
Gezici olarak milli piyango bileti satanlar ile gerçek ve tüzel kişilerin mallarını bir iş akdine bağlanmaksızın bunlar adına kapı kapı dolaşarak satanlar şartlara bağlı olmaksızın Gelir vergisinden muaftır. Ancak Maliye Bakanlığınca düzenlenen 215 Seri Numaralı Gelir Vergisi Genel Tebliğinde yer alan düzenleme ile, gerçek ve tüzel kişilerin, kapı kapı dolaşarak kendi mallarını satan bu kişilere ödedikleri komisyon, prim ve benzeri adlardaki ödemeler karşılığında VUK’nun 234’üncü maddesine göre gider pusulası düzenlemeleri ve adı geçen kişilere imzalatmaları gerekmektedir. Gider pusulası düzenlenmesinin mümkün olmadığı durumlar için, yapılan ödemeler ile ilgili banka dekontunun da geçerli sayılabileceği ifade edilmiş bulunmaktadır.
Diğer taraftan yasanın 94/10-b maddesi uyarınca iş akdine bağlı olmaksızın kapı kapı dolaşmak suretiyle gerçek ve tüzelkişilerin mallarını tüketicilere satan kişilere yukarıda belirtilen şekilde ödenen komisyon, prim ve benzeri ödemeler üzerinden gelir vergisi kesinti yapılması gerekmektedir.
Esnaf muaflığından yararlananların, esas itibariyle vergisel yükümlülüklere tabi olmamakla birlikte, mal ve hizmet alımları karşılığında yapılan ödemeler üzerinden GVK’nın 94’üncü maddesine göre tevkif suretiyle vergilendirilmeleri öngörülmüştür. Anılan maddenin 13 numaralı bendinde kesinti oranları belirtilmiştir. Buna göre;
a)Havlu, çarşaf, çorap, halı, kilim, örgü, dantel, her nevi nakış işleri, turistik eşya, hasır, sepet, süpürge, paspas, yapma çiçek, ve benzeri emtia bedelleri veya bunların imali karşılığı ödenen hizmet bedelleri üzerinden (%2),
b)Değerli kağıt ve damga pulu satışlarında alınan komisyon bedelleri üzerinden %20,
c)Diğer mal alımları üzerinden (% 5),
d)Diğer hizmet alımları üzerinden (% 10),
oranında gelir vergisi kesintisi yapılmak suretiyle esnaflar mal ve hizmet alımları sırasında vergilendirilmektedir.
