1. Ticari Mevduat: Gerçek kişilerin ticari işletmeleri, her çeşit ortaklık, kamu iktisadi teşebbüsleri ve bunlara bağlı müessese ve bağlı ortaklıklara, Genel ve Katma bütçeli kuruluşlara, yerel yönetimlerin ticari işletmelerine, döner sermayeli kuruluşlara, vakıf, dernek, sendika, birlik ve mesleki kuruluşların kurdukları ya da katıldıkları ticari işletmelere, sigorta şirketlerine açılan mevduat hesaplarına ticari mevduat denir. Mevduat güvencesi düzenlemelerinde Ticari Mevduat hiçbir zaman güvence kapsamına alınmamışken Tasarruf Mevduatı, mevduat güvencesi kapsamındadır.
Ticari mevduatın, paranın yönetilmesi için açılmasından dolayı hesaptan yapılan ödemelerde yoğun olarak çek kullanılması uygulamasınıgetirmiştir. Çek kullanımı tasarruf mevduatında da mümkündür, ancak uygulaması ticari mevduattaki kadar yaygın değildir. Çeklerle ilgili verilecek örneklerdeki muhasebeleştirme işlemleri, çok yaygın olmamasına rağmen tasarruf mevduatı sahiplerine verilen çekler için de geçerlidir. 3167 sayılı Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamilinin Korunması Hakkında Kanun uyarınca sadece bankalar çek bastırabilir. Diğer kişi ve kuruluşlar çek karnesi bastırıp kullanamazlar. Çek karnesinin baskı şekline ilişkin esaslar BDDK'nın görüşü alınarak T.C Merkez Bankası tarafından belirlenir.
Bankalar, çek karnelerinin her yaprağına çekle işleyen hesabın bulunduğu şubenin adını ve hesap sahibinin hesap numarasını yazmak zurundadırlar. Bankalar, çek karnesi verdikleri müşterinin açık kimlik ve adreslerini ve vergi numaralarını T.C Merkez Bankasına bildirirler.
2. Çek Karnesinin Şubelerce Teslim Alınması: Banka Genel Müdürlüğü tarafınca bastırılan çek karneleri şubelere gönderildiğinde maliyet bedelleri üzerinden stoka alınır.
3. Müşteriye Çek Karnesi Verilmesi: Çek karnesi isteyen müşteri hakkında gerekli araştırma yapıldıktan sonra, uygun görüldüğü takdirde, banka şubesinin adı ve müşterinin hesap numarası çek karnesinin her bir sayfasına yızılır. Müşteriye çek karnesini aldığına dair, bir makbuz imzalatılarak çek karnesi kendisine teslim edilir. Verilen çek karnesinin bedeli müşteriden nakten veya hesaben alınıyorsa çek bedeli olarak alınan tutar ile çek karnesinin maliyet bedeli arasındaki fark banka lehine alınmış para olarak kabul edilerek Banka ve Sigorta Muameleleri vergisine tabi tutulur.
4. Müşteri Tarafından Keşide Edilen Çeklerin Ödenmesi: Ticari Mevduat sahibi müşterinin, şubedeki hesabı üzerine keşide ettiği çekler, hesabın bulunduğu şubeye, bankanın bir başka şubesine veya başka bir bankaya ibraz edilebilir.
4.1. Çekin Hesabın Bulunduğu Şubeye İbraz Edilmesi: Ticari Mevduat sahibi müşteri tarafından keşide edilen çek, kendisi veya emrine çek düzenlenen kişi tarafından, Şubeye ibraz edildiğinde çek üzerinde gerekli inceleme yapıldıktan ve hesabın kalan tutarının çek bedelini karşılamaya yeterli olduğu da görüldükten sonra, kimlik tespiti yapılır ve çek bedeli müşteriye ya da çek lehdarına ödenir. Ödeme miktarı müşterinin hesabına borç yazılır. Eğer müşterinin hesabında kalan tutar çek bedelinin bir kısmını karşılıyorsa, hesapta kalan miktar ödenir.
4.2. Çekin Bankanın Bir Başka Şubesine İbraz Edilmesi: Çekler, hesabın bulunduğu şubeden başka bir şubeye tevdi edilirse (verilirse); bilgisayar sisteminde (on- line) müşterinin hesabına girilerek, karşılığının olup olmadığına bakılır, karşılık varsa ödeme yapılır. Ödeme yapıldığında, ödemenin yapıldığı şubenin, mevduatın bulunduğu şubenin ve hesaplaşma merkezinin kayıtları aynı anda ağ bağlantısı aracılığı ile gerçekleştirilir. Eğer on-line sistemi dışında işlem yapılacak olursa, çekin ibraz edildiği şube tarafından, hesabın bulunduğu şubeden hesap kalanının çek tutarını karşılamaya yeterli kalan olup olmadığı sorulur. Bu işleme provizyon alma denir. Provizyon alınan çekin tutarı çekin lehdarına ödenir.
4.3. Çekin Hesabın Bulunduğu Banka Dışındaki Bir Bankaya İbraz Edilmesi: Elinde A Bankası nın çeki bulunan bir şahıs, çek bedelini aynı bankanın herhangi bir şubesinden alabileceği gibi, aynı çekin karşılığını herhangi bir bankanın herhangi bir şubesinden de alabilir. Başka bir bankanın çekini müşterisi adına tahsil etmek üzere teslim alan şube, söz konusu çekleri tahsil edinceye veya çekin karşılığı olmaması durumunda, müşteriye iade edinceye kadar, bu konuya özel, muhasebeleştirme yaparak, nazım hesaplarda izler.
4.4. Çekin Takas Odasına Verilmesi: Bankalar ile diğer mali kuruluşlar ve borsalar arasındaki takas işlemlerinin yapıldığı yer. Takas odaları, para kullanmadan ödeme sisteminin gelişmesi için gerekli kurumlardır. Takas odasında her üye bankanın bir masası veya bürosu bulunur. Bankalar müşteriler tarafından kendilerine verilen ve başka bir banka tarafından ödenecek olan çekleri diğer bankalar tarafından tahsil edilmek üzere yollanan çeklerle karşılaştırarak takas ederler. Takas odası sisteminin yönetimi ve denetimi T.C. Merkez Bankası tarafından yapılır, merkezi Ankara'dadır ve özel hukuk hükümlerine tabidir. Takas odası ilk olarak Osmanlı Bankası bünyesinde başlamıştır, 1931 yılında T.C Merkez Bankası'nın kurulması ile Takas Odasını Merkez Bankası, Osmanlı Bankası'ndan devralmıştır.
T.C Merkez Bankası Yönetmeliği 10. maddesine göre, bankalarca, muhatap bankalara fiziken ibraz edilen, elektronik ortamda işlem görmeyen ve elektronik ortamda işlem gören çekler ile bankalarca, muhatap bankalara fiziken ibraz edilmeyen çeklere ilişkin işlemler, bu odalar aracılığı ile yürütülür. Elektronik ortamda işlem yapılmayan takas odalarında: Her iş günü iki toplantı yapılır. Çekler ilk toplantıda muhatap bankalara fiziki olarak ibraz edilir. İkinci toplantıda tesviye işleminin yanısıra iade edilmesi gereken çekler, ilgili bankalara fiziki olarak teslim edilir. (TCMB Bankalararası Takas Odaları Yönetmeliği 15/A)
Takas odasının bulunduğu şehirdeki şubeler üzerine çekilmiş çeklere Şehir İçi Çekler ve başka il ve merkezleri ile ilçe merkezlerindeki şubeler üzerine çekilmiş çeklere Şehir Dışı Çekilmiş Çekler veya Taşra Çekleri denilmektedir. Bir çekin takasa ibraz edilmesi için belirli bir tutarın üzerinde düzenlenmiş olması gibi bir zorunluluk yoktur. Takas odasının bulunduğu yerlerdeki üye bankalar, takas odasına bir veya iki temsilci ile katılırlar. Banka temsilcileri ellerindeki diğer bankalar üzerine keşide edilmiş çekleri her banka için ayrı ayrı düzenlenen çek teslim cetveline yazarak ilk toplantıya katılırlar. T.C
Merkez Bankası temsilcisinin toplantıyı açması üzerine temsilciler çekleri birbirilerine teslim ederler. Çeklerin imza karşılığı teslim edildiği ilk seans sona erer. Banka temsilcilerinin diğer bankalardan aldıkları kendi şubeleri üzerine keşide çeklerin karşılıklarının ilgili şube nezdindeki müşteri hesaplarında mevcut olup olmadığı araştırılır. Şehir dışındaki çeklerin bir sonraki iş günündeki toplantıda sonuçlandırılması mümkündür. Karşılığı olmadığı belirlenen çeklerin arka yüzüne karşılıksızdır yazılıp yetkililerce imzalanır. Bu çekler tesviye seansında lehdar banka yetkilisine geri verilir. İlgili banka da karşılıksız çeki tahsile veren müşterisine iade eder. Karşılıksız çıkması yanında, çekin karşılığı olmasına rağmen, keşidecinin ödeme yasağı koyması, çekin taşıması gereken unsurlardan bazılarını taşımaması, hesap üzerine rehin veya haciz konmuş olması gibi nedenler de iade edilmesini gerektirebilir. Bu gibi durumlarda da çeklerin arka yüzüne ödenmeme nedeni yazılır.
5. Diğer Mevduatlar: Tasarruf mevduatı ve ticari mevduat dışında, bankalar mevduatı, resmi mevduat ve diğer mevduatlara ait işlemlerin muhasebeleştirilmesi de aynı tasarruf ve ticari mevduatlaradaki gibidir. Örneğin, resmi mevduatlarda da hesap açılması, açılan hesapla iligili kullanılmak üzere çek verilmesi, virman yapılması, para çekilmesi gibi işlemler tasarruf veya ticari mevduatlarda olduğu gibi muhasebeleştirilecektir.
5.1. Resmi Kuruluşlar Mevduatı: Genel ve katma bütçeli daire ve kurumların, yerel yönetimlerin, mahkemelerin, savcılıkların, icra ve iflas dairelerinin, tereke hakimliklerinin mevduatı "resmi kuruluşlar mevduatı" dır.
5.2. Bankalararası Mevduat: Bankalar (Kamu İktisadi Teşebbüsü olarak kurulan bankalar ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası dahil), özel finans kurumları ve özel kanunlarına göre mevduat kabulüne yetkili bulunan kuruluşlara ait mevduat " bankalararası mevduat " dır. Yani, bankalararası mevduat daha çok iki banka arasındaki cari hesap ilişkisini anlatır. Uluslararası düzenlemelerde bankaların aralarındaki mevduat, kredi ve diğer işlemlerden doğan borç ve alacaklar Kredi Kurumlarından Alacaklar ve Kredi Kurumlarından Borçlar olarak biri borç karekterli diğeri alacak karekterli olmak üzere iki grup hesapta izlenmesi öngörülmektedir. Tekdüzen Hesap Planı'nda bankaların birbirilerinde tuttukları paralar mevduat olarak değerlendirildiği için bu işlemler de aynen tasarruf ve ticari mevduatlarda olduğu gibi muhasebeleştirilecektir. Bankalar arası mevduatta stopaj olmayacaktır. Ancak buna yurt dışı bankalar dahil değildir. Yurt dışı bankalar ile yapılan mevduat işlemlerinde stopaj olacaktır.
5.3. Diğer Kuruluşlar Mevduatı: Kanunla kurulmuş sosyal güvenlik kurumlarına, vakıflara, derneklere, meslek teşekküllerine, sendikalara, kanunla veya bir kanuna dayanılarak kurulmuş tasarruf sandıklarına, resmi ve özel idare, müessese ve ortaklıklarla mesleki teşekküllerde yalnız kendi mensuplarına ait olmak üzere sağlık, sosyal yardım ve tasarruf sağlamak amacıyla kurulan sandıklara ait paralar, noter teminat ve emanet paraları, mahkemeler, savcılıklar, icra ve iflas daireleri ve tereke hakimlikleri nezdindeki paralar, mahkemelerce tevdi mahalli gösterilmek suretiyle yatırılan paralar, yöneticiler tarafından apartman yönetimi ile ilgili olarak yatırılan paralar, elçilik ve konsolosluklara ait paralar, uluslararası kuruluşların Türkiye'deki büro ve temsilciliklerine ait paralar, fonlara ait paralar, genel ve katma bütçeli kuruluşlar içerisinde yer almayan üst kurul, kurul ve kurumların paraları ile bunların dışındaki paralar "diğer mevduat" başlığı altında toplanmıştır. Muhasebeleştirilmeleri ise aynen tasarruf ve ticari mevduatlarda olduğu gibidir.
Ticari mevduatın, paranın yönetilmesi için açılmasından dolayı hesaptan yapılan ödemelerde yoğun olarak çek kullanılması uygulamasınıgetirmiştir. Çek kullanımı tasarruf mevduatında da mümkündür, ancak uygulaması ticari mevduattaki kadar yaygın değildir. Çeklerle ilgili verilecek örneklerdeki muhasebeleştirme işlemleri, çok yaygın olmamasına rağmen tasarruf mevduatı sahiplerine verilen çekler için de geçerlidir. 3167 sayılı Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamilinin Korunması Hakkında Kanun uyarınca sadece bankalar çek bastırabilir. Diğer kişi ve kuruluşlar çek karnesi bastırıp kullanamazlar. Çek karnesinin baskı şekline ilişkin esaslar BDDK'nın görüşü alınarak T.C Merkez Bankası tarafından belirlenir.
Bankalar, çek karnelerinin her yaprağına çekle işleyen hesabın bulunduğu şubenin adını ve hesap sahibinin hesap numarasını yazmak zurundadırlar. Bankalar, çek karnesi verdikleri müşterinin açık kimlik ve adreslerini ve vergi numaralarını T.C Merkez Bankasına bildirirler.
2. Çek Karnesinin Şubelerce Teslim Alınması: Banka Genel Müdürlüğü tarafınca bastırılan çek karneleri şubelere gönderildiğinde maliyet bedelleri üzerinden stoka alınır.
3. Müşteriye Çek Karnesi Verilmesi: Çek karnesi isteyen müşteri hakkında gerekli araştırma yapıldıktan sonra, uygun görüldüğü takdirde, banka şubesinin adı ve müşterinin hesap numarası çek karnesinin her bir sayfasına yızılır. Müşteriye çek karnesini aldığına dair, bir makbuz imzalatılarak çek karnesi kendisine teslim edilir. Verilen çek karnesinin bedeli müşteriden nakten veya hesaben alınıyorsa çek bedeli olarak alınan tutar ile çek karnesinin maliyet bedeli arasındaki fark banka lehine alınmış para olarak kabul edilerek Banka ve Sigorta Muameleleri vergisine tabi tutulur.
4. Müşteri Tarafından Keşide Edilen Çeklerin Ödenmesi: Ticari Mevduat sahibi müşterinin, şubedeki hesabı üzerine keşide ettiği çekler, hesabın bulunduğu şubeye, bankanın bir başka şubesine veya başka bir bankaya ibraz edilebilir.
4.1. Çekin Hesabın Bulunduğu Şubeye İbraz Edilmesi: Ticari Mevduat sahibi müşteri tarafından keşide edilen çek, kendisi veya emrine çek düzenlenen kişi tarafından, Şubeye ibraz edildiğinde çek üzerinde gerekli inceleme yapıldıktan ve hesabın kalan tutarının çek bedelini karşılamaya yeterli olduğu da görüldükten sonra, kimlik tespiti yapılır ve çek bedeli müşteriye ya da çek lehdarına ödenir. Ödeme miktarı müşterinin hesabına borç yazılır. Eğer müşterinin hesabında kalan tutar çek bedelinin bir kısmını karşılıyorsa, hesapta kalan miktar ödenir.
4.2. Çekin Bankanın Bir Başka Şubesine İbraz Edilmesi: Çekler, hesabın bulunduğu şubeden başka bir şubeye tevdi edilirse (verilirse); bilgisayar sisteminde (on- line) müşterinin hesabına girilerek, karşılığının olup olmadığına bakılır, karşılık varsa ödeme yapılır. Ödeme yapıldığında, ödemenin yapıldığı şubenin, mevduatın bulunduğu şubenin ve hesaplaşma merkezinin kayıtları aynı anda ağ bağlantısı aracılığı ile gerçekleştirilir. Eğer on-line sistemi dışında işlem yapılacak olursa, çekin ibraz edildiği şube tarafından, hesabın bulunduğu şubeden hesap kalanının çek tutarını karşılamaya yeterli kalan olup olmadığı sorulur. Bu işleme provizyon alma denir. Provizyon alınan çekin tutarı çekin lehdarına ödenir.
4.3. Çekin Hesabın Bulunduğu Banka Dışındaki Bir Bankaya İbraz Edilmesi: Elinde A Bankası nın çeki bulunan bir şahıs, çek bedelini aynı bankanın herhangi bir şubesinden alabileceği gibi, aynı çekin karşılığını herhangi bir bankanın herhangi bir şubesinden de alabilir. Başka bir bankanın çekini müşterisi adına tahsil etmek üzere teslim alan şube, söz konusu çekleri tahsil edinceye veya çekin karşılığı olmaması durumunda, müşteriye iade edinceye kadar, bu konuya özel, muhasebeleştirme yaparak, nazım hesaplarda izler.
4.4. Çekin Takas Odasına Verilmesi: Bankalar ile diğer mali kuruluşlar ve borsalar arasındaki takas işlemlerinin yapıldığı yer. Takas odaları, para kullanmadan ödeme sisteminin gelişmesi için gerekli kurumlardır. Takas odasında her üye bankanın bir masası veya bürosu bulunur. Bankalar müşteriler tarafından kendilerine verilen ve başka bir banka tarafından ödenecek olan çekleri diğer bankalar tarafından tahsil edilmek üzere yollanan çeklerle karşılaştırarak takas ederler. Takas odası sisteminin yönetimi ve denetimi T.C. Merkez Bankası tarafından yapılır, merkezi Ankara'dadır ve özel hukuk hükümlerine tabidir. Takas odası ilk olarak Osmanlı Bankası bünyesinde başlamıştır, 1931 yılında T.C Merkez Bankası'nın kurulması ile Takas Odasını Merkez Bankası, Osmanlı Bankası'ndan devralmıştır.
T.C Merkez Bankası Yönetmeliği 10. maddesine göre, bankalarca, muhatap bankalara fiziken ibraz edilen, elektronik ortamda işlem görmeyen ve elektronik ortamda işlem gören çekler ile bankalarca, muhatap bankalara fiziken ibraz edilmeyen çeklere ilişkin işlemler, bu odalar aracılığı ile yürütülür. Elektronik ortamda işlem yapılmayan takas odalarında: Her iş günü iki toplantı yapılır. Çekler ilk toplantıda muhatap bankalara fiziki olarak ibraz edilir. İkinci toplantıda tesviye işleminin yanısıra iade edilmesi gereken çekler, ilgili bankalara fiziki olarak teslim edilir. (TCMB Bankalararası Takas Odaları Yönetmeliği 15/A)
Takas odasının bulunduğu şehirdeki şubeler üzerine çekilmiş çeklere Şehir İçi Çekler ve başka il ve merkezleri ile ilçe merkezlerindeki şubeler üzerine çekilmiş çeklere Şehir Dışı Çekilmiş Çekler veya Taşra Çekleri denilmektedir. Bir çekin takasa ibraz edilmesi için belirli bir tutarın üzerinde düzenlenmiş olması gibi bir zorunluluk yoktur. Takas odasının bulunduğu yerlerdeki üye bankalar, takas odasına bir veya iki temsilci ile katılırlar. Banka temsilcileri ellerindeki diğer bankalar üzerine keşide edilmiş çekleri her banka için ayrı ayrı düzenlenen çek teslim cetveline yazarak ilk toplantıya katılırlar. T.C
Merkez Bankası temsilcisinin toplantıyı açması üzerine temsilciler çekleri birbirilerine teslim ederler. Çeklerin imza karşılığı teslim edildiği ilk seans sona erer. Banka temsilcilerinin diğer bankalardan aldıkları kendi şubeleri üzerine keşide çeklerin karşılıklarının ilgili şube nezdindeki müşteri hesaplarında mevcut olup olmadığı araştırılır. Şehir dışındaki çeklerin bir sonraki iş günündeki toplantıda sonuçlandırılması mümkündür. Karşılığı olmadığı belirlenen çeklerin arka yüzüne karşılıksızdır yazılıp yetkililerce imzalanır. Bu çekler tesviye seansında lehdar banka yetkilisine geri verilir. İlgili banka da karşılıksız çeki tahsile veren müşterisine iade eder. Karşılıksız çıkması yanında, çekin karşılığı olmasına rağmen, keşidecinin ödeme yasağı koyması, çekin taşıması gereken unsurlardan bazılarını taşımaması, hesap üzerine rehin veya haciz konmuş olması gibi nedenler de iade edilmesini gerektirebilir. Bu gibi durumlarda da çeklerin arka yüzüne ödenmeme nedeni yazılır.
5. Diğer Mevduatlar: Tasarruf mevduatı ve ticari mevduat dışında, bankalar mevduatı, resmi mevduat ve diğer mevduatlara ait işlemlerin muhasebeleştirilmesi de aynı tasarruf ve ticari mevduatlaradaki gibidir. Örneğin, resmi mevduatlarda da hesap açılması, açılan hesapla iligili kullanılmak üzere çek verilmesi, virman yapılması, para çekilmesi gibi işlemler tasarruf veya ticari mevduatlarda olduğu gibi muhasebeleştirilecektir.
5.1. Resmi Kuruluşlar Mevduatı: Genel ve katma bütçeli daire ve kurumların, yerel yönetimlerin, mahkemelerin, savcılıkların, icra ve iflas dairelerinin, tereke hakimliklerinin mevduatı "resmi kuruluşlar mevduatı" dır.
5.2. Bankalararası Mevduat: Bankalar (Kamu İktisadi Teşebbüsü olarak kurulan bankalar ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası dahil), özel finans kurumları ve özel kanunlarına göre mevduat kabulüne yetkili bulunan kuruluşlara ait mevduat " bankalararası mevduat " dır. Yani, bankalararası mevduat daha çok iki banka arasındaki cari hesap ilişkisini anlatır. Uluslararası düzenlemelerde bankaların aralarındaki mevduat, kredi ve diğer işlemlerden doğan borç ve alacaklar Kredi Kurumlarından Alacaklar ve Kredi Kurumlarından Borçlar olarak biri borç karekterli diğeri alacak karekterli olmak üzere iki grup hesapta izlenmesi öngörülmektedir. Tekdüzen Hesap Planı'nda bankaların birbirilerinde tuttukları paralar mevduat olarak değerlendirildiği için bu işlemler de aynen tasarruf ve ticari mevduatlarda olduğu gibi muhasebeleştirilecektir. Bankalar arası mevduatta stopaj olmayacaktır. Ancak buna yurt dışı bankalar dahil değildir. Yurt dışı bankalar ile yapılan mevduat işlemlerinde stopaj olacaktır.
5.3. Diğer Kuruluşlar Mevduatı: Kanunla kurulmuş sosyal güvenlik kurumlarına, vakıflara, derneklere, meslek teşekküllerine, sendikalara, kanunla veya bir kanuna dayanılarak kurulmuş tasarruf sandıklarına, resmi ve özel idare, müessese ve ortaklıklarla mesleki teşekküllerde yalnız kendi mensuplarına ait olmak üzere sağlık, sosyal yardım ve tasarruf sağlamak amacıyla kurulan sandıklara ait paralar, noter teminat ve emanet paraları, mahkemeler, savcılıklar, icra ve iflas daireleri ve tereke hakimlikleri nezdindeki paralar, mahkemelerce tevdi mahalli gösterilmek suretiyle yatırılan paralar, yöneticiler tarafından apartman yönetimi ile ilgili olarak yatırılan paralar, elçilik ve konsolosluklara ait paralar, uluslararası kuruluşların Türkiye'deki büro ve temsilciliklerine ait paralar, fonlara ait paralar, genel ve katma bütçeli kuruluşlar içerisinde yer almayan üst kurul, kurul ve kurumların paraları ile bunların dışındaki paralar "diğer mevduat" başlığı altında toplanmıştır. Muhasebeleştirilmeleri ise aynen tasarruf ve ticari mevduatlarda olduğu gibidir.
