Türk Cilt Sanatının Özellikleri
İster kağıt, ister deriden olsun, Türk cildinin belli başlı özellikleri şöyle sıralanabilir:
1. Türk ciltlerinde kapaklar kitap boyundadır. Kitabın kıyısından dışarı taşmaz. Böyle bir cilt yapmak için kitabın her iki yüzünden özenle ölçü alınır. Alınan bu ölçülere göre alt ve üst kapaklar ayrı ayrı hazırlanır. Hazırlanan kapaklar daha sonra kitabın sırtına yapıştırılır.
2. Türk ciltçiliğinde, cildin formalarını tutmak amacıyla yapılan ve bir tür omurga görevi gören “şiraze”, makine işi değil, el örgüsüdür.
3. Ciltlerde “dip” diye de anılan “sırt” kesinlikle düzdür.
4. Cildin süslemeleri (tezyinatı) belli yerlerde değil, aşağı yukarı her yanında bulunur. İki kapak, mikleb ve sertab, Türk ciltlerinde birer süsleme düzeyidir.
5. Alt kapağa iki parça eklenmiştir. Sertab ve mikleb diye anılan bu parçalar, Türk cildinin asıl bölümlerini oluşturur.
6. Klasik Türk cildinin sırtında yazı bulunmaz.
7. Yazı ya da süslemede ezme altın klasik yöntemle hazırlanarak kullanılır. Sonradan zer-mühre (ucu kıvrık, havan tokmağı gibi araç) kullanılarak, sürülen altın parlatılır.
Türk Cilt Sanatı Diğer Özellikler
Bunlardan başka, Türk ciltlerinin, çeşitlerine göre değişen bazı özellikleri de vardır. Sözgelimi, deri ciltler üstündeki süslemeler ikiye ayrılır. Dış kapaktakiler; iç kapaktakiler. Bazı ciltlerde, iç kapakta traş edilmiş deri, süsleme yapılmadan önce düz olarak yapıştırılır. Ayrıca, özellikle 15. yy’dan başlayarak katı denilen süsleme, şemse ya da şemse köşebent kompozisyonu biçiminde yer alır. Az olmakla birlikte, iç kapakta kabartma tarzı, halkari ve zerefşan adı verilen süsleme türlerine de raslanır. Bu türlerin yanı sıra, motiflerin yapım yöntemlerine göre adlandırılan ciltler de vardır. Deri kapaklar üstünde, ezme altın yaldız elle işleyerek yapılanlar “yazma cilt”, motiflerin kalıpla basılarak kabartma olarak çıkarıldığı ciltlerse “gömme cilt”diye adlandırılır.
Gömme ciltlerde, kapaklar hazırlanırken, önce kalıpların tersinden dış kenarlar kap kartonuna çizilir. Uç bölümleri kalıbın kenar kavislerine göre değişik biçimlerde dövülüp, bilenerek bıçak haline getirilmiş çivilerle oyulur. Kapak kalınlığını oluşturan alt karton yapıştırılıp üstü deri kaplanır. Oyulmuş bölümlere kalıplar basılınca, negatif boşluklardan oluşan motifler, deri üstüne kabartma olarak çıkar.
Klasik Türk cildinde, çeşitli el sanatlarının değişik örnekleri de bir arada görülebilir. Türk el sanatlarından başlıcalan sayılan tezhip, nakış, deri traşlama, murakkaa, hak (elle yazı ya da oyarak yapılan süsleme), hat (elle süslü yazı yazma sanatı) ve ebru sanatları, klasik bir ciltte, bir arada ve büyük bir uyum içinde yer alabilir. Türk el sanatlarında olduğu gibi Türk ciltçiliği de zamanla gerilemeye başlamış (bunda makineleşmenin rolü büyüktür), ucuz ve seri üretim yüzünden, elde yapılan ciltçilik sönmeye yüz tutmuştur.
İster kağıt, ister deriden olsun, Türk cildinin belli başlı özellikleri şöyle sıralanabilir:
1. Türk ciltlerinde kapaklar kitap boyundadır. Kitabın kıyısından dışarı taşmaz. Böyle bir cilt yapmak için kitabın her iki yüzünden özenle ölçü alınır. Alınan bu ölçülere göre alt ve üst kapaklar ayrı ayrı hazırlanır. Hazırlanan kapaklar daha sonra kitabın sırtına yapıştırılır.
2. Türk ciltçiliğinde, cildin formalarını tutmak amacıyla yapılan ve bir tür omurga görevi gören “şiraze”, makine işi değil, el örgüsüdür.
3. Ciltlerde “dip” diye de anılan “sırt” kesinlikle düzdür.
4. Cildin süslemeleri (tezyinatı) belli yerlerde değil, aşağı yukarı her yanında bulunur. İki kapak, mikleb ve sertab, Türk ciltlerinde birer süsleme düzeyidir.
5. Alt kapağa iki parça eklenmiştir. Sertab ve mikleb diye anılan bu parçalar, Türk cildinin asıl bölümlerini oluşturur.
6. Klasik Türk cildinin sırtında yazı bulunmaz.
7. Yazı ya da süslemede ezme altın klasik yöntemle hazırlanarak kullanılır. Sonradan zer-mühre (ucu kıvrık, havan tokmağı gibi araç) kullanılarak, sürülen altın parlatılır.
Türk Cilt Sanatı Diğer Özellikler
Bunlardan başka, Türk ciltlerinin, çeşitlerine göre değişen bazı özellikleri de vardır. Sözgelimi, deri ciltler üstündeki süslemeler ikiye ayrılır. Dış kapaktakiler; iç kapaktakiler. Bazı ciltlerde, iç kapakta traş edilmiş deri, süsleme yapılmadan önce düz olarak yapıştırılır. Ayrıca, özellikle 15. yy’dan başlayarak katı denilen süsleme, şemse ya da şemse köşebent kompozisyonu biçiminde yer alır. Az olmakla birlikte, iç kapakta kabartma tarzı, halkari ve zerefşan adı verilen süsleme türlerine de raslanır. Bu türlerin yanı sıra, motiflerin yapım yöntemlerine göre adlandırılan ciltler de vardır. Deri kapaklar üstünde, ezme altın yaldız elle işleyerek yapılanlar “yazma cilt”, motiflerin kalıpla basılarak kabartma olarak çıkarıldığı ciltlerse “gömme cilt”diye adlandırılır.
Gömme ciltlerde, kapaklar hazırlanırken, önce kalıpların tersinden dış kenarlar kap kartonuna çizilir. Uç bölümleri kalıbın kenar kavislerine göre değişik biçimlerde dövülüp, bilenerek bıçak haline getirilmiş çivilerle oyulur. Kapak kalınlığını oluşturan alt karton yapıştırılıp üstü deri kaplanır. Oyulmuş bölümlere kalıplar basılınca, negatif boşluklardan oluşan motifler, deri üstüne kabartma olarak çıkar.
Klasik Türk cildinde, çeşitli el sanatlarının değişik örnekleri de bir arada görülebilir. Türk el sanatlarından başlıcalan sayılan tezhip, nakış, deri traşlama, murakkaa, hak (elle yazı ya da oyarak yapılan süsleme), hat (elle süslü yazı yazma sanatı) ve ebru sanatları, klasik bir ciltte, bir arada ve büyük bir uyum içinde yer alabilir. Türk el sanatlarında olduğu gibi Türk ciltçiliği de zamanla gerilemeye başlamış (bunda makineleşmenin rolü büyüktür), ucuz ve seri üretim yüzünden, elde yapılan ciltçilik sönmeye yüz tutmuştur.
