Yakamoz
TDK, Türk Dil Kurumu
isim Rumca
1 . Denizde balıkların veya küreklerin kımıldanışıyla oluşan parıltı:
"Yakamozlar saçarak her tarafından fenerim / Çifte sandal, yüzüyorduk; o yüzer, ben yüzerim."- M. A. Ersoy.
2 . Biyolojik ışık üretme özelliğine sahip, akıntı ve rüzgârlarla sürüklenen ve bir şeye dokunduğunda ışık veren deniz hayvanı.
"Yakamoz" mu "ayın şavkı" mı?
Ay ışığı veya diğer ışıklar olduğunda yakamoz görünemez, bu ışıklar tarafından bastırılır. Şavk sözcüğü köken olarak ışık anlamına gelse de dilimizde bu günkü kullanımında daha çok şavkı düşmek, şavkı vurmak deyimleriyle bilinir, ışığın suda yansıması anlamında da kullanılır. Ayın ışığının suya yansımasına yakamoz demek yanlıştır. Fakat ayın şavkı demek yaygın ve yerleşik bir ifade tarzı olarak doğrudur ve su üstünden yansıyan ay ışığı anlamındadır. Yakamoz ve şavk sözcükleri ile ilgili bazı bilgileri aşağıda belirttiğim kaynaklardan derledim. Konuya merak duyanların ilgisini çekebileceğini düşünüyorum:
Ay ışığının suya yansıması ile karıştırılan yakamoz uyarıldığında ışık saçan tek hücreli bir deniz canlısıdır. Denizin ateş böceği olarak da düşünülebilir çünkü iki canlının biyolojik olarak ışık saçması (Biyoluminesans) onları özel kılar. Boyut olarak küçük olan bu canlının birçoklarının bir araya gelip, ışık saçmasına da yakamoz denir. Yakamozun gözlemlenebilmesi için diğer ışık kaynaklarının (Güneş, Ay ve Şehir ışıkları) yakamoz ışıklarını bastırmaması gerekir. Yakamoz oluştuğunda denizde uzun floresan lambalar yanıyormuş gibi gözükür. Noctiluca scintillans balonsu bir görünüme sahip bir Ökaryottur. Diğer Ateşrengi alglerin gibi sert bir zırha sahip değildir ve balonsu bir görünümü vardır. İki kamçısından uzun ve yapışkan özelliği bulunanı ile deniz yüzeyine yakın seviyede avlanır. Rastgele hareketleri sonucu kamçısına yapışan diğer mikroskopik deniz canlılarıyla beslenir. Çapları 1-2 mm kadardır. İnce bir elek veya bir tül ile sudan ayrılıp büyük bir mercek ile incelenebilinirler. Genelde bölünme yoluyla çoğalan canlının çiftleşmesi de görülen bir olaydır. Yakamozu özel kılan ışıma olgusu luciferin-luciferaz enzim substrat çiftinin reaksiyonu sonucu oluşur. Bu kimyasallar sitoplazma içinde dağılmış halde bulunan binlerce küresel organelde saklanırlar. Söz konusu canlıların ışık saçması bir savunma mekanizması olarak düşünülmektedir. Saldırı altında kalan tek hücreli ışık yayarak, daha büyük avcıların kendisine saldıranı fark etmesini sağlar. Bu özellik balıkçılar tarafından da kullanılır. Bazı balıkçı teknelerinde yüksek bir direk ve bu direğin ucunda oturulacak bir yer vardır. Gırgır motorlarının köprülerinin çok katlı ve en üst kattan bile kumanda edilebiliyor olmalarının bir sebebi de budur. Balıkçılardan biri buraya oturarak ay olmayan geceleri balıkların yakamoz yaparak geçtikleri yolları görüp dümenciyi yönlendirirler veya doğrudan kendileri tekneye kumanda ederler. Yine yakamoz ışığı dolayısıyla Lüfer avlarken Lüks ışığı kullanılır; ışık balık gelsin diye değil misinanın değdiği, yakamozların çıkardığı ışıktan Lüfer korkmasın diye Lüks ışığı kullanılır. Lüks ışığı yakamoz ışığını bastırdığından Lüfer`in misinayı fark etmesini engeller.
Özetle:
Nedense birçok kişi yanlış bilir, Yakamoz Ayin ışığının suya, denize vuran şavkı değildir. Onun adı ayın şavkıdır.
Yakamoz aksine Ay olan gecelerde olmaz.
Yakamoz bir canlıdır, Latince ismi Noctiluca Milliaris olan bu canlı ayni bir ateş böceğinin denizde yasayan versiyonudur.
Limunisans maddesini vücudunda barındıran bu canlıya dokunulduğunda bir ışık saçar.
Bu canlı bir planktondur, yani milimetrik boyutlarda bir canlıdır.
Bunlardan milyonlarcası bir araya geldiğinde geceleri bir kayık geçerken veya bir balık sürüsü geçtiğinde bu canlılara çarparak ışık çıkartmalarını sağlarlar.
Bu yüzden balıkçı sandallarında yüksek bir direk ve bu direğin ucunda oturulacak bir yer vardır. Balıkçılardan biri buraya oturarak ay olmayan geceleri balıkların yakamoz yaparak geçtikleri yolları görüp dümenciyi oraya yönlendirirler. O yüzden Lüfer avlarken Lüx ışığı kullanılır.
Işık balık gelsin diye değil misinanın değdiği yakamozların çıkardığı ışıktan Lüfer korkmasın diye Lüx ışığı ile yakamoz ışığını öldürmek için kullanılır.
Yakamoz (eğer göreniniz varsa bilir) olağan üstü bir şeydir, Yakamoz olduğunda denizde uzun florasan lambalar yanıyormuş gibi olur. Ama bunun için ay ışığı olmaması gerekir.
Ay ışığında (daha baskın olduğu için) göremezsiniz.
Şavk sözcüğü köken itibariyle her ne kadar ışık (nur, ziya, parıltı .) anlamına gelse de, bugünün Türkçesinde yaygın kullanılış şekli ana kaynağından çıkan ışıktan çok yansıyan ışık anlamındadır. Kelimeye bu anlamın yüklenme nedeni uzun yıllar yaygın olarak kullanılan şavkı düşmek, şavkı vurmak gibi deyimlerin kelimenin kendi başına kullanımından daha yaygın olmasıdır. Bu çağrışım sonucu kelimenin kendi başına da ışık yansıması anlamına gelecek ifade tarzında kullanımı yaygınlaşmıştır. Gerek düz yazı gerek şiir dilinde edebiyatımızda ve günlük konuşma dilimizde de örnekleri çokça görülmektedir.
'Yakamoz' sözcüğü, dünyanın en güzel sözcüğü seçildi.
Almanya'nın başkenti Berlin'deki Dış İlişkiler Enstitüsü tarafından düzenlenen, 60 ülkeden yaklaşık 2 bin 500 kelimenin göz önünde tutulduğu yarışmada, Türkçe 'Yakamoz' sözcüğü, 3 kişilik jüri tarafından dünyanın en güzel sözcüğü olarak belirlendi.
Açıklamada, ayın sudaki yansımasını ifade eden 'Yakamoz' sözcüğünün, orijinalliği, anlamı ve kültürel önemi açısından birinciliğe layık görüldüğü belirtildi.
Yarışmada ikinciliği, horlamak anlamına gelen Çince 'Hu lu' kelimesi kazandı.
Üçüncülüğü ise Afrika'daki Luganda dilinde 'düzensiz' anlamına gelen 'Volongoto' sözcüğü elde etti.
