Yeryüzü Şekilleri - Çöl, Göl, Dağ, Ova, Kumul, Ada

Yeryüzü Şekilleri - Çöl​

Çöl, yerkürede yer alan ana biyom tiplerinden birisidir.

Çöller, temel olarak ekvatorun kuzey ve güneyinde 15-40 dereceler arasında, bulunan çok kurak alanlardır. Çöller birer ekosistemlerdir ve çöl atmosferinin düşük nemliliği gece ve gündüz arasında çok büyük sıcaklık farklarının oluşmasına neden olur. Çöller, aldıkları yağışın miktarında (genellikle yılda 25 cm'den az) büyük değişkenlik gösterirler. Yağışın zamanı da öngörülememektedir. Çöl toprağında organik madde miktarı az olmasına karşın mineraller bol miktarda bulunur. En gelişmişlerinde bile bitki örtüşü çok seyrektir ve toprak güneş ışınlarına ve rüzgara doğrudan maruz kalır. Hem yıllık hem de çok yıllık bitkiler mevcuttur, ancak çok yıllık bitkiler olarak kaktüsler tipiktir. Bu bitkiler su kaybını azaltmak için genellikle çok küçük yapraklara sahiptir ya da hiç yaprakları yoktur. Bazı bitkiler ise yer altı organları olarak yaşarlar ve yalnızca aşırı yağışların olduğu kısa bir büyüme dönemine sahiptirler.

Çöllerde yaşayan hayvanlar, çok çetin koşullarla baş etmek zorundadırlar; su ve besin çok nadirdir, sıcaklık dramatik bir şekilde değişmektedir, kumda yürümek ve yuva kazmak zordur, ve kumda yürüme gömülmeyle sonuçlanabilir. Bu sorunları aşmak için çok çeşitli fizyolojik ve davranışsal uyumlar evrimleşmiştir. Çoğu hayvan küçüktür, günün en sıcak saatlerini bitkilerin altında ya da yer altında geçirirler, gece avlanır ve besin ararlar. Kanguru faresi gibi hayvanlar, besinlerde bulunan ve metabolizma sonucu ortaya çıkardıkları su (metabolik su) ile canlılıklarını devam ettirirler. Canlı biyokütlesi çok düşüktür ve biyota oldukça özelleşmiştir.

Dünyaca ünlü çöller, Kuzey Afrika'da Büyük Sahra, Güney Afrika'da Kalahari, Asya'da Gobi ve Güney Amerika'da Atacama çölleridir. Büyük Sahra, bilinen en büyük sıcak çöldür. Sahra'daki Berberi kabileleri, yıllardır Sahra'da kaybolan insanlara misefirperverliklerini sunmaktadırlar.

Sıcak Çöller​

• 30 °C enlemlerinde görülür.
• Yılda 1-2 kez yağış düşer.
• Vahaların dışındaki yerler yerleşmeye elverişli değildir.
• Yıllık sıcaklık farkı azdır.
• Gece ile gündüz arası sıcaklık farkı fazladır.
• Görüldüğü yerler: Büyük Sahra (Kuzey Afrika), Kalahari (Güney Afrika), Atakama (Güney Amerika), Arizona (Kuzey Amerika), Viktorya (Avustralya), Tar (Hindistan), Kisimu (Kenya)
• Bitki örtüsü dikenli bitkilerdir.

Karasal Çöller​

• Orta kuşak karalarının deniz etkisinden uzak iç kesimlerinde görülür.
• Bitki örtüsü steptir.
• Diğer özellikleri sıcak çöllerle aynıdır.
• Yıllık yağış miktarı 20 mm'yi geçmez.

Soğuk Çöller​

• Kutup çevrelerinde görülür. Sadece Antarktika'nın çevresinde görülmez
• Bitki örtüsü yoktur.
• Çok az görülür.

Yeryüzü Şekilleri - Göl​

Karayla çevrili, az çok geniş ve derin, tatlı ya da tuzlu su alanı.

Yağışlar, ırmaklar ve yeraltı kaynaklarıyla beslenir. Fazla suları ise ya bir ırmakla denize akar ya da kurak mevsimlerde buharlaşır. Genellikle akıntısı olmayan göllerin suları tuzlu ve acıdır.

Göllerin oluş biçimleri çeşitlidir.​

"Tektonik göller", çöküntü bölgelerinde görülür, boyutları çok büyüktür.

"Buzul gölleri", buzul vadileri üzerinde, buzulun aşağı kısımlarının kayalıklar ya da buzultaş setleriyle kapanmasından oluşur. Aralarında küçük boyutlar olduğu gibi, dördüncü zaman boyunca, buzul hareketleri sırasında oluşmuş, dünyanın en büyük gölleri de vardır (Kanada ve ABD sınırındaki beş büyük göl).

"Set gölleri", toprak kaymaları, çamur akıntıları ve çığların sık görüldüğü vadilerde oluşur. Boyutları küçüktür. Lav akıntıları ise daha büyük boyutlu set gölleri oluştururlar.

"Krater gölleri" lavları su geçirmeyen sönmüş yanardağ kraterlerinde meydana gelir.

"Karst asıllı göller", toprakaltı akış yolları tıkanmış ve su emme yeteneğini kaybetmiş karst çukurlarında görülür.

Bu göllerden kimileri geçicidir ve yalnızca yağışların bol olduğu ve su seviyesinin yükseldiği dönemlerde ortaya çıkarlar. Büyüklük açısından göller, birbirinden çok farklıdır. Kimi göller, bir iç deniz niteliğindedir (Asya'da Aral Gölü). Yeryüzündeki göllerin toplam alanı 2,5 milyon km2'ye yakındır. Kimi göllerin alanı değişmez, daha çok kurak bölgelerde yer alan kimi göllerin alanı ise mevsime göre büyük farklılıklar gösterir (Afrika'da Çad Gölü, Türkiye'de Tuz Gölü). Son yıllarda yapılan büyük barajlar, doğal göllerden ayrı olarak birçok yapay gölün ortaya çıkmasına yol açmıştır. Türkiye'deki doğal göllerin toplam alanı 8.903 km2, baraj göllerinin toplam alanı ise 1.455 km2'dir (bu toplama, alanı 5 km2'den az olan göller katılmamıştır).

Yeryüzü Şekilleri - Dağlar​

Dağ, çoğunlukla dik yamaçlı, çevresindeki topraklardan en az 500 metre daha yüksek, yuvarlak ya da sivri tepeleri olan bir kaya kütlesidir. Dağlar tek tek olduğu gibi birbiriyle bağlantılı olarak da dağ zincirleri, sıradağlar ya da dağ kütleleri oluşturur. Zincir, sıradağ ve kütlelerin bir araya gelmesinden dağ sistemleri oluşur. Yeryüzünde iki büyük dağ sistemi vardır:

Büyük Okyanus Dağ Sistemi​

İspanya'dan Doğu Hint Adaları'na kadar uzanan Akdeniz-Himalaya Dağ Sistemi

Okyanus tabanından yükselen dağ sistemlerinin bazı yüksek tepeleri de adaları oluş*turur.
Yanardağların dışında dağlar genellikle ırmakların ve buzulların yerkabuğundaki ka*bartıları yarması ve hareketlendirmesi sonucu oluşmuştur.

Dünyanın en yüksek dağlarından bazıları yanardağlardır. Bunların çoğu sıradağlar ya da yüksek yaylalar üzerindedir. Güney Amerika'daki And Dağları'nda yer alan Cotopaxi (5.948 metre) ve Chimborazo (6.272 metre); Afrika'da Kilimanjaro (5.895 metre) ve Kenya (5.199 metre) yeryüzünün en yüksek yanardağlardır. Cotopaxi aynı zamanda, dünyadaki etkin yanardağların en yükseğidir. Yeryüzünün en yüksek yanardağ zinciri ise Büyük Okyanus tabanından 9.000 metre yükselerek Hawaii Adaları'nı oluşturan lav birikintisidir.

Sıradağlar oluşum biçimlerine göre iki bölüme ayrılır:

Bu grupta yer alan Alpler-Himalayalar sistemi ile Kuzey ve Güney Amerika boyunca uzanan Cordilleralar (And Dağları ile Kayalık Dağlar) yerkabuğu katmanlarının kırılma ve kıvrılmasıyla oluşmuş genç "kıvrım dağları'dır.

Doğu Afrika'daki dağlar, Almanya'daki Karaorman Dağlan ve Kuzey Amerika'daki Kayalık Dağların daha yüksek olan güney bölümüyle, Orta Asya'daki Tanrı Dağları (Tien Şan) ise yerkabuğunun, çatlama ve kırılma sonucu yükselmesiyle oluşmuş "blok dağlar"dır.

Kıvrım dağları, tortul kayaç katmanlarının kayarak battaniye gibi birbiri üstüne katlanmasıyla oluşur. Tabandan doruğa kilometrelerce uzayan bu katmanlar ilk oluştukları yerden koparak sürüklenmiş ve milyonlarca yıl sonra bambaşka yerlerde üst üste gelerek yükselmişlerdir. Yükseltiye neden olan bir başka etmen de yerkabuğunun alt katmanlarının üst katmanlarını sıkıştırmasıdır. And Dağları'nın Bolivya'daki kesimi bu biçimde oluşmuştur. Genç kıvrım dağlarının yer aldığı bölgeler şiddetli deprem merkezleridir.
Yağmur ve eriyen kar sularının oluşturduğu akarsular, kırılma ve çatlama izleri boyunca akarak, vadileri oluşturdu. Buzullar ise iki ya da üç yandan dağları kemirerek kendilerine yol açtı. Akaçlama sisteminin neden olduğu yarılmalar sonucunda, sert biçimde yükselen sarp doruklar ortaya çıktı. İsviçre Alpleri'ndeki Matterhorn Tepesi (4.478 metre) bu biçimde oluşmuştur.

Yeryüzünün en yüksek tepeleri Asya'daki Himalayalar'da ve Güney Amerika'daki And Dağları'ndadır. Himalayalar ve And Dağları yüksekliği 4.000 metreyi aşan çıplak, uçsuz bucaksız yaylaların çevresinde yer alır. Bolivya'da Titicaca Gölü'nün bulunduğu yüksek yayla ile Himalayalar'daki Tibet Yaylası yeryüzünün bilinen en yüksek yaylalarıdır.

Sıradağlar yol yapımını zorlaştıran doğal engellerdir. Ama yapımı güç ve masraflı tünellerle aşılabilirler. Ayrıca iki yanlarında yaşayan insan topluluklarını böldükleri için, çoğu kez ülkeler arasında sınır oluştururlar.

Dağlık yörelerde yaşam zordur. Yükseklerde toprak verimsiz ve bitki örtüsü cılız olduğundan, bu bölgelerde tarım yapılamaz. İnsanlar genellikle hayvancılıkla geçinirler. Bununla birlikte, birçok dağlık bölge, kayak ve dağ sporlarının yapıldığı dinlenme yörelerine dönüştürülmüştür.

Yeryüzü Şekilleri - Kumul​

Kumul, rüzgar tarafından uçurularak bir yerde yığılan ve toplanan kum yükseltisidir. Kumul oluşumu için, kumun mevcut olması ve çevrede kapalı bir bitkiörtüsünün eksikliği olması gerekir. Bazı çöl kumulları kilometrelerce uzunlukta ve birkaç yüz metre yükseklikte olabilir. Gevşek yapılı kumullar sürekli yer değiştirir. Bazı çöllerde kumulların yer değiştirme hızları yılda 100 m'ye kadar çıkar.
Kumullar dünyaya özgü yüzey şekilleri değildir. Venüs'te, Mars'ta hatta Satürn'ün uydularından Titan'da bile bulunur.

Namib Çölü'nde kumullar; Namibya

Yeryüzü Şekilleri - Ada​

Her tarafı şu ila çevrilmiş az çok büyük olan kara parçasına verilen ad. Denizlerde, göllerde ve nehirlerdeki kara parçaları genel olarak bu ad ile anılırlar. Yalnız coğrafya bakımından her tarafı denizle çevrili olan Avustralya Kıtasını, ada deyiminden ayırabilmek için, bu tarifin içine, denizin ve Okyanusun o kara parçası içindeki etkisini muhafaza etmesi kaydını da koymak gerekir. Bu bakımdan Avustralya Kıtası, Okyanus ve denizin her tarafta etkisi hissedilemeyecek kadar büyük olduğu için ada sayılmaz. Bununla beraber küçük bir kıt'a sayılabilecek kadar büyük adalar da vardır. Grönland, Yeni Gine, Borneo, Madagaskar gibi.

Yeryüzündeki adaların bütünü 10 milyon kilometrekarelik bir yer kaplar. Adalar, tek tek olabileceği gibi, gruplar halinde de olabilir. Bu şekil adalara "takım adaları" adı verilir.

Adalar, oluşumlarına göre : Volkanik adalar, kıtadan ayrılan adalar, mercan adaları, alüvial adalar diye sınıflandırılabilir.

Dünya'nın en geniş 10 adası​

• Grönland; 2,166,086
• Yeni Gine; 885,780
• Borneo; 743,330
• Madagaskar; 587,042
• Baffin; 476,068
• Sumatra; 473,606
• Honshu; 230,510
• Büyük Britanya; 229,898
• Victoria; 212,200
• Ellesmere; 196,236

Yeryüzü Şekilleri - Delta-Çatalağız​

Bir akarsuyun denize kavuştuğu yerde iki kola ayrılmasıyla oluşan, üçgeni andıran alüvyon birikintisi adacık. Delta da denilen çatalağız, akarsuların deniz düzeyine yakın ovalara indikleri zaman hızlarının azalması, getirdikleri maddeleri daha fazla taşıyamayarak oldukları yere bırakmaları ve bu yüzden iki ya da daha çok kollara ayrılmaları sonucu oluşur. Çatalağızlar yalnız dingin sularda gelişir. Başlıca çatalağızlar, şiddetli gelgit ve dalga olmayan kapalı denizlerdedir (Hazar Denizi, Volga çatalağzı; Akdeniz; Meksika Körfezi, Mississippi çatalağzı vb.). Biriken alüvyonların ve sulama kolaylığının katkısıyla buraları çok verimli tarım alanlarıdır.

Yeryüzü Şekilleri - Ova​

Ova veya düzlük coğrafyada, deniz yüzeyine göre değişik yüksekliklerde olan az eğimli yerlere verilen isimdir. Düzlükler çiftçiliğe yaylalardan veya dağlardan daha elverişlidir. Birikinti ovaları (Alüvyonlu düzlük) uzun süreler boyunca dağlardan gelen nehirlerin biriktirdiği alüvyonlu topraklarla oluşmuş yeryüzü şekilleridir.

BAZI DÜZLÜKLER​

• Avustralya Düzlükleri
• Canterbury Düzlükleri, Yeni Zelanda
• Great Düzlükleri, ABD
• Hint-Gangetik Düzlükleri
• Kanto Düzlüğü, Japonya
• Nullarbor Düzlüğü, Avustralya
• Huzistan Düzlüğü, İran
• Mazandaran Düzlüğü, İran
• Salisbury Düzlüğü, İngiltere

Ovalarımız​

• Otlak
• Yayla
• Savana
• Bozkır
• Büyük çayırlık
• Selva
• Veld
• Kıyısal düzlük
• Bafra Ovası
• Çarşamba Ovası
• Sakarya Ovası

Yeryüzü Şekilleri - Fiyord​

Fiyord buzulların oluşturduğu vadilerin deniz suyu ile dolmasıyla oluşan dik yar ve kayalıkların arasındaki dar deniz koycuklarına verilen isimdir. Norveççe fjord kelimesinden gelir. Dar koylar, buzullar tarafından aşındırılmış ve deniz seviyesinin çok altındaki taban, deniz yüzeyinin bayağı altına kadar devam eden dik duvarlar, kara tarafında ve ortada deniz tarafına göre daha çok olan derinlik ve açık deniz ile bağlantı fiyordların tipik özellikleridir.

Fiyordlar daha çok İskandinavya kıyılarında sık rastlanan jeolojik oluşumlardır. Bunlar, iki taraftan sarp kayalıklarla çevrili uzun,dar ve derin koylardır. Fiyordlar buzul aşındırması sonucunda oluşurlar. Onbinlerce yıl boyunca yağan karların birikmesiyle oluşan buzullara vadi buzulu denir. Kutuptaki buzlar gibi düz yüzeyler üzerinde oluşan buzullara ise kıtasal buzul adı verilir. Buzdan ırmaklar, günde iki santimetreyle bir metre arasında değişen bir hızla hareket ederler. Diğer ırmaklardan çok daha güçlüdürler ve vadiler boyunca ilerlerken bu vadilerin yamaçlarını kolayca doğrayıp götürürler. Bu sayede fiyordlar oluşur.


Sognefjorden, Norveç