Kassandra
Usta
Karakoncolos seyirlik oyunları
Trabzon’da Kalandar gecesi (Ocak ortası), Anadolu’da Ocak veya Mart ortasında köy gençlerinden birisinin ayı postu giyip, üzerine çanlar taktıktan sonra ev ev gezdirilerek yöreye göre kemençe, davul zurna, tef [14] vs. eşliğinde türküler söylenerek oynatılması çeşitli taklit ve seyirlik oyunlar oynanması adeti çok sayıda varyasyona sahip olmakla ve bir çeşit Saya Gezmesi olmasına karşın karakoncolos miti ile ilişkisi barizdir. Ev sahibi oyunculara para,nın yanı sıra yöreden yöreye değişen temel besin maddeleriyle un, yumurta, peynir, yağ, pekmez ve üzüm vs. vererek ödüllendirir. Evlerden toplanan yiyecekler gençler tarafından hep birlikte pişirilip yenilmektedir. Ayı postu giydirilip beline çıngıraklar bağlanan karakterin Trabzon’daki adı karakoncolos diğer Anadolukentlerindeki adı Arap’tır. Her iki karakterin ortak yönü yüzlerinin is ile siyaha boyanmasıdır. Konya Ilgın’da gerçekleştirilen bir Saya varyasyonu şöyledir:
“Konya’da 18 Ocak’ta gün dönümüne denk getirilen tarihte yapılır. Ellerinde heybelerle ev ev dolaşan gençlerden birisi ayağına tahtalar takıp boyunu uzatırken paçalarına da çanlar takar, bir diğeri de yüzünü siyaha boyayarak arap olur. Saya tekerlemesini okuyan bu iki gence un, yağ, yumurta gibi yiyecekler verilmekte daha sonra toplanan tüm yiyecekler köy gençleri arasında pay edilmektedir. [15] “
Avrupa’da pek çok seyirlik oyunda da rastlanılan ve Morisko olarak adlandırılan yüzünü siyaha boyamış Arap karakteri, ateşten kaynağını alan cinlerle özdeşleştirilmekte ve bolluk getireceğine inanılmaktadır.
Yunanlılar Kalikantzaroslarun evlere bacasından girerek ocak ateşini söndürmeye çalıştıklarına inanmaktaydılar [16] . Bazı yörelerde oynanılan Arap oyunlarının yanı sıra Trabzon folklorunda oyunlarda şeytan karakterine tastlanması dahası elinde bir sopa ile ateşi karıştırması bu inanışın sembolik devamı olmalıdır.
Doğu Karadeniz Karakoncolos oyunlarında, Karakoncolos figürü dışında maymun (bazen Yunanca karşılığı momoyer) ve Ayı (veya Yunanca karşılığı Arkhos) karakterleri de bu yaratıktan gelişmiştir. Hatta bazı oyunlarda hepsi birden temsilde yeralmaktadır. Gerek ayı gerekse momoyer karakterlerinin bazı varyantlarda oyunun esas erkek karakteri Kizir’in [17] ikinci adı olması [18] Karakoncolos’un zamanla Kizir’e dönüştüğü bu sebepten momoyer ve Ayı karakterlerinin ayrıca yaratılmak zorunda kalındığına işaret edebilir. Gerçekten de Kizir, Momoyer , Ayı karakterlerinin ortak özelliği seyirlik oyunun bir yerinde ölmeleri ardından doktor, kral, ağa ya da Gelin tarafından yüzlerine osurularak diriltilmeleridir. Özellikle Rumlar tarafından kumpanyalar tarafından oynanılan momoyer oyunları o dönemin kukla ve Avrupa’da oynanılan vodvillerden etkilenerek öylesine karmaşık bir hal almıştır ki Müslümanlar tarafından oynanılan oyunların analizi hem daha kolaydır hem de orjinaline daha yakındır. Çaykara ilçesine bağlı Hopşera köyünden bir derlemede Karakoncilo oyununda [19] 7 karakter bulunmaktadır. Bunlar:
1. İhtiyar [20]: Eski elbise giyen takma sakallı ve eli bastonlu birisi
2. Deve: Deve formuna sokulmuş bir ya da birden fazla insandır. Boğazında çıngırakalr avrdır
3. Ateşçi: Sivri külahlı, uzun boylu, yüzü siyaha boyanmış, elinde sopa, ocaktaki ateşi karıştırmakla görevlidir
4. Delikanlı
5. Kız
6. Hediyeci
7. Çoban: Delikanlı ile kızın oynaması için kaval çalar
Samuilidis’in yüzlerce örneğini topladığı “Geleneksel Pontos Halk Tiyatrosu” adlı çalışmadaki tüm örneklerin kabaca analiz edilmesi de yukardaki tabloyu değiştirmemektedir. Bu oyunda –ölüp dirilme hariç- temel bereket sembollerin hepsi bulunmaktadır ki bunlar:
1. Karakoncolos : Öncelikle adı Karakoncilo olan oyunda bu isimde bir karakter olmaması şaşırtıcıdır ama ateşçinin (ya da şeytan) bu rolü üstlendiği görülmektedir.
2. yüzün siyaha boyanması: Yaratığın iblis olduğunu sembolize etmesinin yanı sıra gelinlerin de yüzleri nazara karşı siyaha boyanmaktadır.
3. Değnek: Penisin sembolüdür. Tarlaları döller ve bereket saçar.
4. ateşin karıştırılması: Baca kültüne aittir
5. evlerden yiyecek toplanması
6. Çıngıraklar: Genellikel karakoncolosa takılan bu semboller bu sefer deveye takılmış ve rol paylaşılmıştır.
7. Sivri külah ya da maske
8. Ayı postu: Bu basit varyasyonda post işi deveye mal edilmekle birlikte neredeyse tüm varyasyonlarda karakoncolos tarafından giyilmektedir
Trabzon’da Kalandar gecesi (Ocak ortası), Anadolu’da Ocak veya Mart ortasında köy gençlerinden birisinin ayı postu giyip, üzerine çanlar taktıktan sonra ev ev gezdirilerek yöreye göre kemençe, davul zurna, tef [14] vs. eşliğinde türküler söylenerek oynatılması çeşitli taklit ve seyirlik oyunlar oynanması adeti çok sayıda varyasyona sahip olmakla ve bir çeşit Saya Gezmesi olmasına karşın karakoncolos miti ile ilişkisi barizdir. Ev sahibi oyunculara para,nın yanı sıra yöreden yöreye değişen temel besin maddeleriyle un, yumurta, peynir, yağ, pekmez ve üzüm vs. vererek ödüllendirir. Evlerden toplanan yiyecekler gençler tarafından hep birlikte pişirilip yenilmektedir. Ayı postu giydirilip beline çıngıraklar bağlanan karakterin Trabzon’daki adı karakoncolos diğer Anadolukentlerindeki adı Arap’tır. Her iki karakterin ortak yönü yüzlerinin is ile siyaha boyanmasıdır. Konya Ilgın’da gerçekleştirilen bir Saya varyasyonu şöyledir:
“Konya’da 18 Ocak’ta gün dönümüne denk getirilen tarihte yapılır. Ellerinde heybelerle ev ev dolaşan gençlerden birisi ayağına tahtalar takıp boyunu uzatırken paçalarına da çanlar takar, bir diğeri de yüzünü siyaha boyayarak arap olur. Saya tekerlemesini okuyan bu iki gence un, yağ, yumurta gibi yiyecekler verilmekte daha sonra toplanan tüm yiyecekler köy gençleri arasında pay edilmektedir. [15] “
Avrupa’da pek çok seyirlik oyunda da rastlanılan ve Morisko olarak adlandırılan yüzünü siyaha boyamış Arap karakteri, ateşten kaynağını alan cinlerle özdeşleştirilmekte ve bolluk getireceğine inanılmaktadır.
Yunanlılar Kalikantzaroslarun evlere bacasından girerek ocak ateşini söndürmeye çalıştıklarına inanmaktaydılar [16] . Bazı yörelerde oynanılan Arap oyunlarının yanı sıra Trabzon folklorunda oyunlarda şeytan karakterine tastlanması dahası elinde bir sopa ile ateşi karıştırması bu inanışın sembolik devamı olmalıdır.
Doğu Karadeniz Karakoncolos oyunlarında, Karakoncolos figürü dışında maymun (bazen Yunanca karşılığı momoyer) ve Ayı (veya Yunanca karşılığı Arkhos) karakterleri de bu yaratıktan gelişmiştir. Hatta bazı oyunlarda hepsi birden temsilde yeralmaktadır. Gerek ayı gerekse momoyer karakterlerinin bazı varyantlarda oyunun esas erkek karakteri Kizir’in [17] ikinci adı olması [18] Karakoncolos’un zamanla Kizir’e dönüştüğü bu sebepten momoyer ve Ayı karakterlerinin ayrıca yaratılmak zorunda kalındığına işaret edebilir. Gerçekten de Kizir, Momoyer , Ayı karakterlerinin ortak özelliği seyirlik oyunun bir yerinde ölmeleri ardından doktor, kral, ağa ya da Gelin tarafından yüzlerine osurularak diriltilmeleridir. Özellikle Rumlar tarafından kumpanyalar tarafından oynanılan momoyer oyunları o dönemin kukla ve Avrupa’da oynanılan vodvillerden etkilenerek öylesine karmaşık bir hal almıştır ki Müslümanlar tarafından oynanılan oyunların analizi hem daha kolaydır hem de orjinaline daha yakındır. Çaykara ilçesine bağlı Hopşera köyünden bir derlemede Karakoncilo oyununda [19] 7 karakter bulunmaktadır. Bunlar:
1. İhtiyar [20]: Eski elbise giyen takma sakallı ve eli bastonlu birisi
2. Deve: Deve formuna sokulmuş bir ya da birden fazla insandır. Boğazında çıngırakalr avrdır
3. Ateşçi: Sivri külahlı, uzun boylu, yüzü siyaha boyanmış, elinde sopa, ocaktaki ateşi karıştırmakla görevlidir
4. Delikanlı
5. Kız
6. Hediyeci
7. Çoban: Delikanlı ile kızın oynaması için kaval çalar
Samuilidis’in yüzlerce örneğini topladığı “Geleneksel Pontos Halk Tiyatrosu” adlı çalışmadaki tüm örneklerin kabaca analiz edilmesi de yukardaki tabloyu değiştirmemektedir. Bu oyunda –ölüp dirilme hariç- temel bereket sembollerin hepsi bulunmaktadır ki bunlar:
1. Karakoncolos : Öncelikle adı Karakoncilo olan oyunda bu isimde bir karakter olmaması şaşırtıcıdır ama ateşçinin (ya da şeytan) bu rolü üstlendiği görülmektedir.
2. yüzün siyaha boyanması: Yaratığın iblis olduğunu sembolize etmesinin yanı sıra gelinlerin de yüzleri nazara karşı siyaha boyanmaktadır.
3. Değnek: Penisin sembolüdür. Tarlaları döller ve bereket saçar.
4. ateşin karıştırılması: Baca kültüne aittir
5. evlerden yiyecek toplanması
6. Çıngıraklar: Genellikel karakoncolosa takılan bu semboller bu sefer deveye takılmış ve rol paylaşılmıştır.
7. Sivri külah ya da maske
8. Ayı postu: Bu basit varyasyonda post işi deveye mal edilmekle birlikte neredeyse tüm varyasyonlarda karakoncolos tarafından giyilmektedir