Nizameddin Huseyin'in belirttigine gore: Uygurlarda Nevruz kutlamalariyla ilgiliduzenlemeler "Tokuz kilik" ya da "Tokuz Ogul" ananesi cercevesindegelismektedir. Eskiden beri bu ananeler devam etmektedir. Bu ananeler asagida toplu olarakverilmistir:
BIRINCI ANANE: Nevruz gunu her misafire sofra kurulur. Bu gunde misafirlere yemek ikram etmenin onemi cok buyuktur. Yemekten sonra Nevruz ayini yapilir. Ayin bittikten sonra, "yeni yasin kutlu olsun" denilerek insanlar birbirlerini tebrik ederler. Birlikte yenilip, birlikte icilen, birlikte dua edilen ve saygi ve sevgi icerisinde gerceklesen bu durum "Nevruz Ayinine Cikmak" olarak tabir edilir. Bu, "Tokuz kilik"in ilkini olusturur.
IKINCI ANANE: Insanlar, aralarindan ayrilmis olan buyuklerinin kabirlerini ziyaret ederler.
UCUNCU ANANE: Insanlarin birbirini ziyaret etmeleri, yardima muhtaclara yardim etmeleri, hastalari ziyaret etmeleri kotu is ve hareketleri olanlara nasihat etmeleridir. Buna "Nevruz Gezisi" adi da verilir.
DORDUNCU ANANE: Butun yerlesim birimlerinde, Nevruz oyunlari cocuk, genc, yasli, orta yasli insanlarin temsilcileri tarafindan sergilenir. Herkes bildigi nispette hunerini gosterir. Kimi siir okur, kimi dans eder.
Nizameddin Huseyin'in belirttigine gore Uygurlar arasinda 50den fazla "Nevruz gosterisi turu", 70den fazla da "Nevruz Namesi" vardir. Nevruzda oynanan oyunlar icinde: Bori ile Koy (Kurt ile Kuzu), Oglak, Kucung yetse al (Top kapmaca), Oyuncu Sir (Oyuncu Aslan), Heyyar (Komedyen), od atlas (atesten atlama), Talasma (Kopek dogusu), Ususme (Koc dogusturme), Cokusma (Horoz, keklik vb dogusu), Cepic (yaris), Gul mesuk (Gul ile asik), Koglas (kiz kovalama), Mukumukus (saklmabac), Kokles (uzun atlama), Kos Koklas (Kosup kovalama), Doram (Taklit), Celisis (Gures), Tatismak (Ip cekme yarisi), Darbazlik(Cambazlik), Suret (Taklit), Dum-Dum (Bir tekerleme oyunu) gibi oyunlar asil olarak sayiliyordu. Nevruz nameleri ise Koklem Ay Keldi Noruzgul, anam-anam, Hizir-Noruz, Cihan Canan gibi nagmelerden olusmaktadir. Nevruz ayinin ilk yedi gunu bu tur cesitli etkinliklerin yer aldigi torenler, solenler duzenlenir.
BESINCI ANANE: Uygurlarin ananeleri icinde Nevruz gezmelerinin ayri bir degeri vardir. Her Nevruz'da at seylisi (at gezisi), Bezme seylisi (Muzikli oturma gezisi), Dag seylisi (Dag gezisi) gibi cesitli faaliyetler duzenlenir.
ALTINCI ANANE: Nevruzda "Hikaye-Destan" gunu tertip edilir, sarayda, avluda meydanda toplanan halka Bilim adamlari Nevruziye destanlarini anlatir. 1983 yilinda Yarkend'in Telebag kasbasinda duzenlenen bir Nevruz soleninde siir okuyan edebiyat meraklisi Abdurrahman Emin'in "Nevruziye"sine ait bir bolum soyledir:
Yaslik her kisinin gulistan cagi
(Genclik her kisinin Gulistan cagi)
Her tanda bulbulun navakes cagi
(her sabah bulbulun inledigi zaman)
Bir kaca sut bolsa bu omur digen
(Bir tabal sut olsa bu omur dedigin)
Yaslkin su sutun kaymaki yagi
(Genclik su sutun kaymagi, yagi)
Bahit yamgur emes kokten yagarga
(Mutluluk yagmur degil ki gokten yagsin)
Tehi yerdin cikip sudek akarga
(ustelik yerden cikip su gibi akmaz)
Behit sunda ne kelse oz kolindin
(Mutluluk her zaman insanin kendi elleri ile yaratilir)
Tiris Tirmas yengilme oz yolundan
(Calis cabala yenilme kendi yolundan cayma)
YEDINCI ANANE: Nevruz kirginlarin baristirildigi anne babaya, ese dosta,ahbaba karsi sayginin, hurmetin ve sevginin ifade edildigi bir gundur. Bugunde parcalanmak uzere olan aileler mahallenin ileri gelenleri tarafindanbaristirilirlar.
SEKIZINCI ANANE: Nevruz ayi zamanda ekonomik faaliyetlerin planlanip programlandigi bir gundur. Yol, kopru gibi yerlerinin elbirligiyle gerceklestirildigi, ekim hazirliklarinin yapildig bir gundur.
DOKUZUNCU VE SON ANANE: Fakirlere, kimsesizlere, yaslilara, ihtiyac
halinde bulunanlara maddi ve manevi yardim eli uzatilir. Yardim elini uzatacak durumda olanlar, halleri vakitleri yerinde olanlar bunu bir borc olarak telakki ederler.
Nevruzda yapilan butun bu 9 ananenin hepsinin toplumun maddi ve manevi olarak refahininarttirilmasi yaninda sosyal ve kulturel bir yonu de vardir. Yukarida belirtildigiuzere,Uygurlar da diger Turk topluluklari gibi cok eski devirlerden baslayarak yeni yilkutlamalarini Mart ayinda duzenlemektedirler. Bu gelenek daha sonra dini, mitolojik, vefolklorikbir ozellik kazanmis ve Uygur Türklerinin vazgecilmez adetleri arasinda
girmistir.
BIRINCI ANANE: Nevruz gunu her misafire sofra kurulur. Bu gunde misafirlere yemek ikram etmenin onemi cok buyuktur. Yemekten sonra Nevruz ayini yapilir. Ayin bittikten sonra, "yeni yasin kutlu olsun" denilerek insanlar birbirlerini tebrik ederler. Birlikte yenilip, birlikte icilen, birlikte dua edilen ve saygi ve sevgi icerisinde gerceklesen bu durum "Nevruz Ayinine Cikmak" olarak tabir edilir. Bu, "Tokuz kilik"in ilkini olusturur.
IKINCI ANANE: Insanlar, aralarindan ayrilmis olan buyuklerinin kabirlerini ziyaret ederler.
UCUNCU ANANE: Insanlarin birbirini ziyaret etmeleri, yardima muhtaclara yardim etmeleri, hastalari ziyaret etmeleri kotu is ve hareketleri olanlara nasihat etmeleridir. Buna "Nevruz Gezisi" adi da verilir.
DORDUNCU ANANE: Butun yerlesim birimlerinde, Nevruz oyunlari cocuk, genc, yasli, orta yasli insanlarin temsilcileri tarafindan sergilenir. Herkes bildigi nispette hunerini gosterir. Kimi siir okur, kimi dans eder.
Nizameddin Huseyin'in belirttigine gore Uygurlar arasinda 50den fazla "Nevruz gosterisi turu", 70den fazla da "Nevruz Namesi" vardir. Nevruzda oynanan oyunlar icinde: Bori ile Koy (Kurt ile Kuzu), Oglak, Kucung yetse al (Top kapmaca), Oyuncu Sir (Oyuncu Aslan), Heyyar (Komedyen), od atlas (atesten atlama), Talasma (Kopek dogusu), Ususme (Koc dogusturme), Cokusma (Horoz, keklik vb dogusu), Cepic (yaris), Gul mesuk (Gul ile asik), Koglas (kiz kovalama), Mukumukus (saklmabac), Kokles (uzun atlama), Kos Koklas (Kosup kovalama), Doram (Taklit), Celisis (Gures), Tatismak (Ip cekme yarisi), Darbazlik(Cambazlik), Suret (Taklit), Dum-Dum (Bir tekerleme oyunu) gibi oyunlar asil olarak sayiliyordu. Nevruz nameleri ise Koklem Ay Keldi Noruzgul, anam-anam, Hizir-Noruz, Cihan Canan gibi nagmelerden olusmaktadir. Nevruz ayinin ilk yedi gunu bu tur cesitli etkinliklerin yer aldigi torenler, solenler duzenlenir.
BESINCI ANANE: Uygurlarin ananeleri icinde Nevruz gezmelerinin ayri bir degeri vardir. Her Nevruz'da at seylisi (at gezisi), Bezme seylisi (Muzikli oturma gezisi), Dag seylisi (Dag gezisi) gibi cesitli faaliyetler duzenlenir.
ALTINCI ANANE: Nevruzda "Hikaye-Destan" gunu tertip edilir, sarayda, avluda meydanda toplanan halka Bilim adamlari Nevruziye destanlarini anlatir. 1983 yilinda Yarkend'in Telebag kasbasinda duzenlenen bir Nevruz soleninde siir okuyan edebiyat meraklisi Abdurrahman Emin'in "Nevruziye"sine ait bir bolum soyledir:
Yaslik her kisinin gulistan cagi
(Genclik her kisinin Gulistan cagi)
Her tanda bulbulun navakes cagi
(her sabah bulbulun inledigi zaman)
Bir kaca sut bolsa bu omur digen
(Bir tabal sut olsa bu omur dedigin)
Yaslkin su sutun kaymaki yagi
(Genclik su sutun kaymagi, yagi)
Bahit yamgur emes kokten yagarga
(Mutluluk yagmur degil ki gokten yagsin)
Tehi yerdin cikip sudek akarga
(ustelik yerden cikip su gibi akmaz)
Behit sunda ne kelse oz kolindin
(Mutluluk her zaman insanin kendi elleri ile yaratilir)
Tiris Tirmas yengilme oz yolundan
(Calis cabala yenilme kendi yolundan cayma)
YEDINCI ANANE: Nevruz kirginlarin baristirildigi anne babaya, ese dosta,ahbaba karsi sayginin, hurmetin ve sevginin ifade edildigi bir gundur. Bugunde parcalanmak uzere olan aileler mahallenin ileri gelenleri tarafindanbaristirilirlar.
SEKIZINCI ANANE: Nevruz ayi zamanda ekonomik faaliyetlerin planlanip programlandigi bir gundur. Yol, kopru gibi yerlerinin elbirligiyle gerceklestirildigi, ekim hazirliklarinin yapildig bir gundur.
DOKUZUNCU VE SON ANANE: Fakirlere, kimsesizlere, yaslilara, ihtiyac
halinde bulunanlara maddi ve manevi yardim eli uzatilir. Yardim elini uzatacak durumda olanlar, halleri vakitleri yerinde olanlar bunu bir borc olarak telakki ederler.
Nevruzda yapilan butun bu 9 ananenin hepsinin toplumun maddi ve manevi olarak refahininarttirilmasi yaninda sosyal ve kulturel bir yonu de vardir. Yukarida belirtildigiuzere,Uygurlar da diger Turk topluluklari gibi cok eski devirlerden baslayarak yeni yilkutlamalarini Mart ayinda duzenlemektedirler. Bu gelenek daha sonra dini, mitolojik, vefolklorikbir ozellik kazanmis ve Uygur Türklerinin vazgecilmez adetleri arasinda
girmistir.
