Osmanlı Sosyalist Fırkası- 1910

İştirak dergisi 2 Eylül 1326(1910) tarihli 20. sayısı.​

Osmanlı Sosyalist Fırkası, II. Meşrutiyet döneminde İstanbul'da kurulan siyasal parti. Türkler tarafından kurulan ilk sosyalist partidir.

Osmanlı topraklarında yaşayan Bulgar, Rum ve Ermeniler arasında yaygın olan sosyalist düşünceler Meşrutiyetin İlanı'ndan (1908) sonra Türk aydınları arasında da gelişme olanağı buldu. Şubat 1910'da İştirak dergisini yayınlamaya başlayan Hüseyin Hilmi 'nin girişimleri sonunda Eylül 1910'da Osmanlı Sosyalist Fırkası kuruldu. Partinin kuruluş ve yönetiminde Baha Tevfik, Sosyalist gazetesi sahibi Namık Hasan, Hamit Suphi ve İnsaniyet gazetesi sahibi İbnüttahir İsmail Faik de görev aldı. İştirak'ın kapatılma olasılığına karşı İnsaniyet ve Medeniyet adlı yayın organları için de ruhsat alan Osmanlı Sosyalist Fırkası bilinen anlamda bir sosyalist parti değildi; yayın organlarında sosyalist kuramla ilgili yazılardan çok, muhalefetteki Prens Sabahaddin'in bireysel girişimciliği savunan tezlerine yakın yazılar yer alıyordu.

Sada-yı Milliye gazetesi yazarlarından Ahmet Samim'in öldürülmesinden (1910) sonra özel bir sayı yayımlayan İştirak'ın sert bir eleştiri kampanyası başlatması, partinin çalışmalarından hoşnut olmayan İttihat ve Terakki'nin tutumunu daha da sertleştirmesine yol açtı. Bunun üzerine Osmanlı Sosyalist Fırkası, bütün muhalefeti bünyesinde bulundurmaya çalışan Hürriyet ve İtilaf Fırkası ile dayanışma içine girdi.Bu arada eski Jön Türklerden Dr. Refik Nevzat Paris'ten Hüseyin Hilmi ile ilişkiye geçerek Avni Kemal, Fuad Nevzat,M. Zeki ve Kadri Hoca ile birlikte örgütün Paris şubesini kurdu (Eylül 1911). Beşeriyet adlı bir gazete yayımlayan bu şubenin çalışmaları oldukça sınırlı kaldı. Öte yandan Hüseyin Hilmi'nin II. Enternasyonal ve Fransız sosyalist önder Jean Jaurès ile kurduğu ilişkiler de ileriye götürülemedi.

Mahmut Şevket Paşa'nın öldürülmesinden (1913) sonra İttihat ve Terakki bütün muhalefeti sindirmeye yönelince, Osmanlı Sosyalist Fırkası da baskılarla karşılaştı. Yurt dışında bulunan Hüseyin Hilmi dönüşünde tutuklanarak Sinop'a gönderildi ve Mondros Mütarekesi'ne (1918) değin çeşitli yerlerde sürgünde kaldı. Bu dönemde partinin çalışmaları da kesintiye uğradı. Mütarekeden sonra İstanbul'a dönen Hüseyin Hilmi 1919'da, Osmanlı Sosyalist Fırkası'nın devamı niteliğinde Türkiye Sosyalist Fırkası'nı kurdu.

Osmanlı İmparatorluğu'nda sosyalizm​

Osmanlı İmparatorluğu'nda sosyalizm hareketi II. Meşrutiyet sonrasındaki siyasi atmosferde cereyan etmeye başladı. İmparatorluk zayıflayıp çöküş sürecine girdiğinde tıpkı Osmanlı liberalleri ve diğer düşünce akımlarına haiz olanlar gibi sosyalistler de "bu ülke nasıl kurtulur" sorusuna kendi içlerinde cevap aradılar. Çeşitli fikir cereyanlarında sosyalistler en zayıf görünümde olanlardı. İlk sosyalist parti olan Osmanlı Sosyalist Fırkası 1910 yılında kurulmuştu. İştirak dergisi sosyalistlerin fikirlerini beyan ettikleri bir dergiydi. Aynı zamanda sosyalizm eğiliminde kısa ömürlü birçok yayın organları da bulunmaktaydı. Dr. Refik Nevzat da Beşeriyet'i çıkardı.

Tespitlere göre Osmanlı Türkçesinde sosyalizm ve komünizm lafzı ilk olarak William Churchill ekseninde Avrupa'dan çeviriyayın yapan Ceride-i Havadis gazetesinde görülmektedir. Avrupa'daki gelişmeler ekseninde Osmanlı'da duyulmaya başlanan sosyalizm adlandırması ağırlıklı olarak Arapça kökenli "İştirak "ile karşılık buldu.

Osmanlı sosyalizmi II. Enternasyonal'in buhranı altında idi. Ağırlıklı olarak Karl Marx'ın resimleri yayın organlarında gözükürdü fakat Tarık Zafer Tunaya'ya göre Marx'ın düşünceleri anlaşılmış değildi. Bazıları Fransız sosyalist Jean Jaurès ile ilişki kurma içinde idi. Osmanlı sosyalistleri genel olarak siyasi ve sosyal olmak üzere iki farklı evreden oluşan bir ideale sahiptiler. Bu sebeple Meşrutiyet'in ilanı ilk evreydi. Onlara göre özgürlük ancak büyük bir mücadeleyle parça parça gelecekti. Beşeriyet'te yer alan bir yazısında Dr. Refik Nevzat da Osmanlı toplumunu topyekûn değiştirmek, hatta yeniden kurmayı elzem görüyordu. İştirak ise Bursa'da ipek fabrikasında çalışan bir kadının gönderdiği mektubu "Hayat ve Hakikat" başlığı altında yayımlayarak mektubu benimsiyor ve bir inkılap ya ihtilal gerekliliği görünümü veriyordu.

Ağırlıklı olarak gayrimüslimler ve azınlıklar ekseninde sosyalizm Osmanlı ülkesinde yer ediniyordu. Devrimci Hınçak Partisi bu kapsamda değerlendirilmektedir. İkinci meşrutiyet sonrasında işçi hareketlerinde artış olmuş fakat sistemli bir sınıf bilinci doğurmamıştı. Selanik coğrafi konumu nedeniyle Avrupa'yla olan etkileşimde önemli yer tutuyordu, gelişmiş yapısıyla da işçi hareketleri ve sosyalist düşüncelerin önemli bir merkezi idi. 1909 yılında Selanik’te kurulan Sosyalist İşçi Federasyonu 15 kadar işçi örgütünü birleştiren ve sosyalizmi amaç olarak gören ciddi bir müessese idi, kapsayıcı bir iddiayla yola çıksa bile zamanla Yahudi güdümünde oldu.

Sosyalist mebuslar​

Meclis-i Mebûsan Meşrutiyet'in ilanı ile yeniden açılınca farklı etnik kökene ve düşünce dünyasına sahip kişileri yeniden içinde barındırdı. Gayrimüslim sosyalist mebuslar da meclis çatısında bulunuyordu. Serkan Erdal'ın doktora tezine gayrimüslim sosyalist mebuslar İttihat ve Terakki listelerinden seçilmiş Erzurum’dan Varteks Serengülyan ve Karekin Pastırmacıyan, Muş’tan Keğamder Garabetyan ve Van’dan da Vahan Papazyan; Hınçak Cemiyeti adına seçilmiş Sivas’tan Doktor Nezaret Dagavaryan ve Kozan’dan Hamparsum Boyacıyan. Selanik mebusu Dimitar Vlahof ile Serez mebusu Hristo Delçev'de Balkan sosyalizmini temsil ediyordu.

Osmanlı Sosyalist Fırkası'nın tarihi ve faaliyetleri hakkında çok detaylı bir bilgilendirme yaptınız, teşekkürler. İştirak dergisi ve parti üyelerinin çalışmaları, dönemin siyasi atmosferi ve yaşanan baskılar oldukça önemli. Hüseyin Hilmi'nin tutuklanması ve sürgüne gönderilmesi gibi olaylar, Osmanlı döneminin karmaşık siyasi ortamını yansıtıyor. Türkiye Sosyalist Fırkası'nın kurulması da bu sürecin devamı niteliğinde önemli bir adım olarak görünüyor. Osmanlı Sosyalist Fırkası ve taraftarlarının mücadele dolu hikayesi, dönemin siyasi ve toplumsal değişimine dair önemli ipuçları sunuyor.

Osmanlı İmparatorluğu'nda sosyalizm hareketi gerçekten ilginç bir dönemdi. İştirak dergisi ve Osmanlı Sosyalist Fırkası gibi girişimler, o dönemin politik atmosferini yansıtıyor ve farklı düşünce akımlarının bir araya gelmesine olanak sağlıyordu. 1910'da kurulan Osmanlı Sosyalist Fırkası, Türkiye'nin sosyalist yönelimlerini açığa çıkaran önemli bir adımdı.

Sosyalizmin Osmanlı toplumunda yankı bulması ve fikirlerinin yayılması gerçekten önemliydi. Gayrimüslimler ve azınlıklar arasında sosyalizmin yaygınlaşması, dönemin politik ve sosyal dinamiklerini etkiliyordu. Selanik'in bu konudaki rolü de oldukça önemliydi.

Meşrutiyet döneminde işçi hareketlerindeki artış ve sosyalist düşüncelerin yükselişi, Osmanlı toplumunun dönüşümü için önemli bir zemin oluşturuyordu. Farklı etnik kökenlere sahip sosyalist mebuslar da Meclis-i Mebûsan'da temsil ediliyordu, bu da toplumsal çeşitliliğin ve fikri zenginliğin bir göstergesiydi.

Osmanlı Sosyalist Fırkası'nın mirasının devamı niteliğinde Türkiye Sosyalist Fırkası'nın kurulması da dönemin önemli girişimlerinden biriydi. Tarihsel olarak bu sürecin önemi ve etkileri, sosyalizmin Türk toplumu üzerindeki izlerini anlamak için önemli ipuçları sunuyor.