TÜRKİYE VE OSMANLI DEVLETİNDE İKTİSAT TARİHİ

A- Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı (1934-38)
Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı öncesinde, yasal ve kurumsal hazırlıklar tamamlandıktan sonra, yerli ve yabancı uzmanlardan oluşan bir kurul oluşturuldu. S. Rusya'dan davet edilen uzmanların başında bulunan Prof. Orlof çalışmaları yürüten karma kurulun başkanlığını yaparak; hazırlanan raporu (program önerisi) 1933 yılı sonuna doğru Hükümete sundu. B.B.Y.Sanayi Planı'nın temel ilkelerini kapsayan bu rapor üzerinde Hükümet ve Atatürk gerekli düzeltmeleri yaptı ve kesinleşen Plan 17 Nisan 1934'te yürürlüğe girdi. 1934-1938 yıllarını kapsayan bu Plan, bir sektör (sanayi) planı özelliğini taşımaktaydı. Yani tüm sektörleri içeren bir makro (ulusal) plan olarak hazırlanmadı. Fakat yine de o dönemde yani 1930'lu
yıllarda S. Rusya dışında ve geri kalmış bir ülkede ortaya konmuş benzeri olmayan bir yaklaşım veya uygulamadır, denilebilir.(Genel İktisat Tarihi)
Devlet öncülüğünde planlı sanayileşmenin gereği olarak yürürlüğe konan Plan'in dayandığı temel ilkeleri şöyle sıralayabiliriz:
1) Temel hammaddeleri yurt içinde üretilen veya üretilecek olan sınai tesislere,
2) Büyük sermaye ve ileri teknoloji gerektiren projelere,
3) Kuruluş kapasitelerinin iç tüketimi karşılayacak düzeyde tutulmasına, öncelik verilmiştir.
Plan, bu temel ilkelere dayanılarak seçilmiş olan altı alt sanayi dalında fabrika kurma kararına uygun olarak düzenlenmiştir. Bu dallar, Kimya, Kağıt-Sellüloz, Madencilik, Tekstil, Seramik ve Demir-Çelik...
Plan çerçevesinde öngörülen fabrika sayısı 20,gerekli kaynak ise 45 milyon lira olarak hesaplanmıştır.
Planı yürütme ve koordinasyon sağlama görevi Sümerbank'a verilmişti. Hemen belirtelim ki, öngörülen
tesisler yaklaşık 100 milyon lira harcanarak tamamlanabilmiştir.
Öngörülen (2 tanesi hariç) ve zamanında gerçekleştirilen, 20 sınai tesisten sadece Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası İş Bankası tarafından İstanbul'da kurulmuş, diğerleri Anadolu'nun çeşitli il ve ilçelerine dağıtılmıştı.
Plan'da konan yatırımların gerçekleştirilmesi için ayrılan toplam 44 milyon liranın %49,9'unun dokumacılığa, %26,9'unun madenciliğe, %12,1'inin kağıt ve selüloza, %5,3'ünün kimya ve %4,6'sının da seramik sanayiine tahsis edilmesi uygun görülmüştü. Geri kalan % 1,2'lik kaynak teknik öğrenim için yurtdışına öğrenci gönderilmesi için ayrılmıştı. Görülüyor ki, Plan yürürlüğe konduğunda demir-çelik fabrikası öngörülmemiştir. Zira Karabük Demir-Çelik Tesisleri Plan'ın son yıllarında İngiltere'den çok elverişli koşullarda sağlanan, yaklaşık 13 milyon Sterlinlik bir dış krediyle kurulmuştur. 1936 yılından itibaren İngilizler'le kurulan iyi ilişkiler, Kral 8. Edward'ın Türkiye'yi, Atatürk'ü ziyarete gelmesiyle yeni
boyutlar kazanmıştır. Örneğin; Boğazların tahkimatı için gerekli silahların İngiltere'den alınması, kamu işletmelerinde İngiliz uzmanların kullanılmaya başlanılması ve Karabük demir-çelik tesislerinin bir İngiliz
firmasına ihale edilmesi, başlıca gelişmeler olarak sayılabilir.
İktisat Vekili C. Bayar ve beraberindekilerin Temmuz 1935'te Moskova'ya yaptıkları uzun inceleme gezisi,
iki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin genişlemesini sağlamıştır. Ayrıca Plan'ın öngördüğü sınai projelerin
gerçekleşmesinde bu ülkeden teknik ve mali yardım sağlanmıştır.
Devlet öncülüğünde, öz kaynaklara dayalı ve planlı sanayileşme döneminin başlaması, tekstil alanında
Kayseri ve Ereğli Bez, Nazilli Basma, Malatya Pamuklu Dokuma, Bursa Merinos Yünlü ve Gemlik İpekli Dokuma Fabrikalarının temelinin atılmasıyla gerçekleşmiştir. Plan çerçevesinde 16.9.1935'te Kayseri Bez ve 7 Kasım 1936 tarihinde İzmit Kağıt Fabrikasının üretime geçmesi, ulusal bir bayram gibi karşılanmıştır.
Ayrıca 3 Nisan 1937'de E-reğli Dokuma ve 9 Ekim 1937'de Malatya Dokuma ve ülkenin ilk basma fabrikası
9 Ekim 1937'de Atatürk tarafından Nazilli'de açıldı. Bu fabrikanın tüm makina ve teçhizatı S. Rusya kredisiyle, bu ülkeden ithal edilmişti.
Birinci Plan'ın uygulanmasında özel bir ticari banka durumda olan T.İş Bankası da görev almıştır. Plan'da
öngörülen Şişe-Cam sanayiinin kurulması ve işletilmesi görevi bu Bankaya verilmişti.
Bu Fabrika 1935'te İstanbul Paşabahçe'de tamamlanmış ve bir yıl sonra üretime başlamıştı. İlk Müdürü Adnan Berkay olan tesisin, özellikle nitelikli işgücü yetersizliğinden, düşük kapasiteyle çalışmak zorunda
kalmıştı. Uzman işçilerin çok büyük çoğunluğu Bulgaristan ve Romanya'dan getirilmişti. Bu tesisleri çağdaş kuruluşlar haline getiren, 1954-1980 yılları arasında Genel Müdür olan ve ara hükümetlerde bakanlık görevi yapan Şahap Köeatopçu, anılarında babası ve amcasının kuruluşa katılmak için Varna'dan geldiklerini ifade etmektedir.
İş Bankası yine aynı dönemde Malatya Bez ve İsparta Gülyağ Tesislerinin kuruluşuna da iştirak etmişti.
Banka'nın toplam katkısı 2,4 milyon TL olmuştur. Planın öngördüğü yatırımların iç kaynakla finanse edilmesi ilkesi benimsenmişse de S. Rusya'dan 8 milyon Dolar ve İngiltere'den 13 milyon Sterlin ithalat kredisi sağlanmıştır.
Devlet öncülüğünde "planlı sanayileşme " döneminde özel kesimce kurulan, fakat yönetim ve sermaye yetersizliği içine giren 4 şeker fabrikası bir çeşit devletleştirme işlemine tabi tutulmuştu. Bu tesisleri merkezden yönetmek ve kamu derietimini sağlamak için 6.7.1935 tarihinde "Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. " kurulmuştu. Şirketin sermayesi Ziraat Bankası, Sümerbank ve İş Bankası tarafından eşit olarak paylaşılmıştı.
İsmet İnönü başbakanlıktan ayrıldıktan sonra (25 Ekim 1937) Celal Bayar Hükümeti kurdu. 8 Kasım 1937'de Bayar, Hükümetin programını Meclise sunarken, 1934'ten beri yürürlükte olan Birinci Sanayi Planı'nında öngörülen 20 tesisin 2 tanesi hariç diğerlerinin süresinden önce bitirilerek işletmeye açıldığını memnuniyetle haber verdi. Plan'da öngörülmediği halde sanayileşnıenin sürükleyici ve temel girdisi olan demir-çelik ihtiyacını karşılamak üzere 3 Nisan 1937'de Karabük Demir-Çelik Tesisleri'nin temeli atıldı.