03- Afyon

Amorium / Afyonkarahisar

Amorium, Afyonkarahisar ilinin sınırları içinde, Emirdağ ilçe merkezine 13 km uzaklıkta bir antik kenttir.

Yeri, önemi ve yürütülen kazılar
Eski Yunanca ve Ortaçağ Yunancasında 'Amorion' şeklinde anılagelmiştir. Arap/İslam kaynaklarında "Ammuriye" ya da "Amuriye" şeklinde geçer. Amorium höyüğünün yamacında bugün Hisarköy bulunmaktadır. Arkeolojik alanda bilimsel kazı çalışmaları 1988 yılında Oxford Üniversitesi'nden Prof. R. Martin Harrison tarafından başlatılmıştır. 1993 yılından bu yana New York Metropolitan Sanat Müzesi'nden The Metropolitan Museum of Art Dr. Chris Lightfoot başkanlığında uluslararası bir ekip tarafından yürütülmektedir.

Her ne kadar cazip bir düşünce olsa da, kentin ismi, muhtemelen, 'amor' (aşk) kelime kökünden kaynaklanmamakta, daha ziyade ilkçağ Hint-Avrupa kavimlerinin dilinde 'anne' anlamına gelen (ve varlığını bugüne kadar sürdürmüş) 'ma' kelime kökü ile bağlantılandırılmaktadır. Bu da bizi, kentin daha başlangıcından itibaren, Anadolu Ana Tanrıça kültü ile ilişkili olduğuna sonucuna götürmektedir.

Kahramanları hayvanlar olan masallarıyla büyük ün kazanmış olan Ezop'un Amorium kentinde yaşadığını da göz ardı etmemek gerekir. Her ne kadar Ezop'un doğum yeri tartışmalı olsa da en yüksek olasılıkla Ezop Amoriumlu'dur. Bildiğimiz gibi kendisi MÖ 6. yüzyılda yaşamıştır.

Antik Çağ'da Amorium
Amorium kentinin MÖ 1'inci yüzyıldan itibaren (MÖ 133 ila 27 arasında bir tarihten MS 217'ye kadar) kendi sikkelerini döktürmüş olması, o dönemde olgun ve büyük bir kent haline gelmiş bulunduğunun kanıtıdır. Kentin refah ve prestij düzeyi Romalılar döneminde de artmaya devam etmiş ve standart Roma kamu yapıları ile donatılmış olmalıdır. Ancak Helenistik ve Roma dönemlerinden günümüze pek az bulgu kalmıştır. Kente ilişkin tarihi kayıtlar da Strabon Coğrafyası nda çok kısa bir atıftan ibarettir. Son dönem kazılarında bölgedeki diğer arkeolojik alanlarda keşfedilen yazıtlar antik çağ Amorium'una ilişkin kayıtların sayısını artırmıştır ve yeni keşiflere de muhtemelen ulaşılacaktır.

Bizans İmparatorluğu ve İslam Döneminde Amorium
İslam tarihi bakımından kentin önem arz etmesinin temel nedeni, sahabe Selman-ı Farisi'nin Amorium'da şu an bulunan kilisede çalışması ve emrinde çalıştığı, talebesi olduğu rahip tarafından İslam dininin hak din olduğunun söylenmesi üzerine Müslüman olmak için Medine'ye gitmesi vakıasıdır. Yani şehir Hristiyanlık kadar olmasada İslamiyet açısındanda önemli bir kenttir.

Kent Anadolu coğrafyasında merkezi bir önemi Bizans İmparatorluğu döneminde kazanmıştır. Dönemin Arap kaynakları Amorium'un Anadolu'nun en büyük kenti olduğundan bahsetmektedirler. Kazılar da Bizans kalıntıları üzerinde yoğunlaşmıştır. Kazı bulgularının Antik Çağ ve sonrasında Bizans'ın güçlü ilk dönemleri ile Anadolu Selçuklu Devleti arasında kalan yüzyıllarda (kabaca 750-1100 yılları arası) Anadolu içlerinin kentsel, idari ve kültürel gelişimine ilişkin bilgilerimizde mevcut boşluğu doldurmakta büyük katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Şimdiden, Amorium Üst Kenti'nin evvelce zannedildiği gibi 11. yüzyıl sonunda terkedilmediği, Selçuklularca ve ayrıca Osmanlı'nın son dönemlerinde de kale olarak kullanıldığı, Hisarcık (sonradan Hisarköy) köyünün isminin buradan geldiği anlaşılmıştır. Dolayısıyla Amorium'da beş ayrı medeniyetin (antik Helen, antik Roma, Bizans, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı) izleri bir aradadır. Amorium Alt Kenti'nin de ikinci bir tahkimat duvarıyla çevrelenmiş olduğu görülmekte, bu surları korumak için gerekecek askeri güce ilişkin hesaplamalar kentin Bizans İmparatorluğu açısından taşıdığı önemi doğrulamaktadır. Ancak, sitin koruma altına alınmasından önceki yıllarda define avcılarınca yoğun surette kazılmış ve yağmalanmış olması maalesef önemli ölçüde tahribata sebebiyet vermiştir.

Bizans döneminde İstanbul yolu üzerindeki en önemli İç Anadolu kalesi kimliğinden ve Marmara bölgesinden önceki son büyük savunma mevzii oluşundan ötürü tahribat Amorium'un kaderi olmuştur. Arapların Anadolu'ya ilk akınlarının kaydedildiği 641 yılından sonra birkaç yıl geçmeden Amorium bir Arap saldırısına maruz kalmıştır. Amorium'a art arda Arap saldırıları yaklaşık iki yüz yıl boyunca sürmüş, 668'de kalenin Araplarca fethine rağmen kısa süre sonra Bizanslılarca geri alınmış, 716 ve 796'daki büyük saldırılar ise püskürtülmüştür.

9. yüzyıla girildiğinde Amorium bir yandan Bizans'a bir imparatorlar hanedanı verirken (Amorian veya Frigya Hanedanı, bu hanedan 820-867 yılları arasında 3 imparatordan ibaret kalmış ve Bizans tarihi açısından başarılı icraatlar yapamamıştır. Hanedana mensup 3 imparator 'Kekeme' II. Mikhail, oğlu Teofilos ve torunu 'Sarhoş' III. Mikhail'dir), bir yandan da 838'de Abbasi Halifesi Mutasım'in Arap ordularınca tarihinin en büyük yıkımına uğratılmış ve bir daha eski canlılığını ve önemini geri kazanamamıştır (Abbasi Halifelerinin ordularında giderek artan sayıda Türk unsur bulunduğu bilindiğinden, bölgeye, ve dolayısıyla Anadolu'ya, ilk Türk varlığı Arap orduları bünyesinde gelmiş olmalıdır. Bizans ordularında da azımsanamayacak miktarda Türk unsurları bulunmaktaydı).

838 savaşının Amorium'a verdiği zarar dışında Ortodoks Hristiyan tarihi açısından önemi kentten esir olarak alınmış ilerigelen 42 Bizanslının Irak'ın Samarra kentinde 845 tarihinde idam edilmiş olmalarıdır. O çağlarda esirlerin fidye pazarlığına tabi tutularak geri verilmeleri, sanıldığının aksine, idam edilmelerinden daha yaygın bir uygulamaydı. Fidye müzakereleri tamamlanmış bu 42 Bizanslının Halife tarafından idam edilmesi dini gerekçelere bağlanmış ve Amorium'un 42 şehidi Rum Ortodoks Hristiyan literatürüne geçmiştir. Aziz mertebesine yükseltilen bu Bizanslılar hala dini törenlerde anılmaktadır.

Bölgenin Türkleşmesi
Amorium Malazgirt Muharebesi öncesinde Anadolu'ya akınlar düzenleyen Türkmen beylerinden Ahmet Şah ve Emir Afşin tarafından 1068 yılında bir süre zaptedilmiştir. Araya Orta Anadolu'dan da geçen Haçlı Seferleri girmiş, bölgeye geniş çaplı Türkmen yerleşimi ve bölge nüfusunun Türkleşmesi ise Anadolu Selçuklu devleti ile Bizans arasında 1116 yılında yapılan Bolybotum (Bolvadin) savaşından sonra cereyan etmiştir. Hisarcık 1516 tarihli Osmanlı kayıtlarında anılmaktadır. Bügünkü Hisarköy 1892 yılında kurulmuştur. Amorium'u ziyaret eden ilk Batılı gezgin William Hamilton'dur ve bölgeye 1836 yılında gelmiştir. 1988 yılından günümüze kadar da Amorium'da düzenli kazılar yürütülmektedir.

Zaman çizelgesi
Amorium'la ilgili önemli tarihler şu zaman cizelgesinde belirtilebilir:

MÖ 333 : Büyük İskender'in Anadolu'dan geçişi
MÖ 133 : Yeni kurulan Roma Asya eyaletine Amarium'un katılması
MÖ 133–27 (yak.) : Amorium'da bir tasra şehri darphanesinin kurulması ve Amorium damgalı sikkelerin bastırIlmaya başlanması.
MÖ 27 – MS 14 : İlk Roma İmparatoru Augustus'un saltanat yilları. Amorium kentinin isminin belgelerde ve yazılarda ilk defa görülmesi.
211-217 : Amoriom darphanesi damgalı, bilinen en son sikkeler.
330 : İmparator I. Konstantin tarafından Konstantinopolis'in Roma İmparatorluğu merkezi olarak yeniden kurulup ilan edilmesi.
431 : Amorium Piskoposu Ablabios'un Efes'de yapılan Birinci Efes Ekomenik Konsil'ine katılması.
451 : Amorium Piskoposu Mysterios'un Kadıköy'de yapılan Kalkedon Konsili'ne katılması.
480 (yak.) : Amorium şehir surlarının Bizans İmparatoru Zeno döneminde yapılmaları.
600 (yak.) : Anastasiopol (Telmessos) Piskoposu ve sonradan Aziz olarak kabul edilen Skyeon'lu Theodore'un Amorium'u ziyaret ettiğinin müridi Yorgi tarafından yazılan bu azizin hayatını anlatan kitapta bahsedilmesi.
641 : Anadolu'nun ilk defa Dört Halife'den Ömer ibn Hattab döneminde Arap orduları tarafından hücuma uğraması.
644 : Tarihe geçen Amorium kentine kadar gelen ilk Arap akını.
668 : Amorium'un ilk Emeviler halifesi I. Muaviye döneminde akıncı Arap orduları tarafından ele geçirilmesi. Sonradan Bizans orduları tarafından geri alınmıştır.
692 : Amorium Piskoposu Theodoros'un II. Justinian tarafından Konstantinopolis'te toplanan ve sadece Doğu Roma İmparatorluğu'nda bulunan piskoposların hazır bulunduğu "Quinisext Konsili" veya "Trullo Konsili" adı verilen konsil toplantılarına katılması.
717 : Emeviler Arap ordularının Maslama bin Abdülmelik komutasında Konstantinopolis'i kuşatmaya giderken Amorium'u kuşatmaları. Çok geçmeden imparatorluğu gasp edecek olan general Leo Isauryalı tarafından çeşitli saibeli yollardan bu şehrin Araplar eline geçmesinin önlenmesi.
741/42 : İmparator V. Konstantin'in Artabasdos'un imparatorluk tahtını gaspı sırasında "putkıranların" büyük çoğunlukta olduğu Amorium'a sığınması.
787 : Amorium Piskoposu Theodosios'un İkinci İznik Konsili'ne katılması.
796 : Abbasiler halifesi Harun Reşid ve Bizans İmparatoriçesi İrene döneminde yapılan Arap-Bizans savaşlarından birinde Abbasi ordularının Amarium kapılarına gelmeleri ama şehri ellerine geçirmeden geri dönmeleri.
820–829 : Amorium'lu ve "Amoriyan Hanedanı" veya Frigya Hanedanı kurucusu II. Mikhail'in Bizans İmparatoru olarak saltanat dönemi.
820–829 : II. Mikhail'in oğlu ve "Amoriyan veya Frigya Hanedanı"'ının ikinci imparatoru olan Theofilos'un Bizans İmparatoru olarak saltanat dönemi.
838 : Abbasi Halifesi Mutasım'in büyük Anadolu seferinde şehrin iki hafta süren kuşatılması ve 23 Eylül'de Arapların eline geçerek talan edilip yakılması.
840 : Abbasiler Halifesi Vasık döneminde, Tarsus'da Araplar elindeki Hristiyan köleler (bunlar arasında Amarium fethinde alınan köleler) ile Bizanslılar elindeki müslüman kölelerin mübadele edilmesi.
842–867 : Theofilos'un oğlu olan ve "Amoriyan veya Frigya Hanedani"'indan üçüncü imparator III. Mikhail'un Bizans İmparatoru olarak saltanat dönemi.
843 : İkonaların kullanılmasının ve bunların kutsal görülüp ikona resimlerine dini saygı gösterilmesinin tamamıyle serbest bırakılması.
845 : Abbasiler Halifesi Vasık döneminde, Ortodoks Kilisesi'nin "din şehitleri bilimi"'ne göre Abbasilerin 838de Amorium fethinden sonra köle olarak Irak'a Samarra'ya götürülen 42 Amorium şehri ileri geleninin Hristiyanlığı terk etmeyip İslam dinini kabul etmemeleri dolayısıyla idamı ve Ortodoks Kilisesi tarafından "Amorium'un 42 şehidi" adı anılıp sonradan aziz ilan edilmeleri.
859 : Amorium Piskoposu Theofilos'un Roma'ya Papa I. Nicholas'a elçi olarak gönderilen Konstantinopolis Patriği Photios'a refekat etmesi.
931 : Bizans İmparatoru VII. Konstantin döneminde yapilan Arap akinlarindan Tarsus Emiri tarafından yapılan akın Amerium kapılarina kadar geldi.
1071 : Malazgirt Meydan Muharebesi Selçuk Sultanı Alp Arslan'ın Bizans İmparatoru IV. Romanos Diogenes'e galip gelmesi ve Turklerin Anadolu'ya girmelerinde bir dönüm noktası.
1073 : Kutalmışoğlu Süleyman Şah'in Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı Sultan Melikşah tarafından "Sultan-ı Rum" adı ile bağımlı bir devlet hükümdarı olmasının kabulu.
1077 : Kutalmışoğlu Süleyman Şah ülkesinin özerkliğini ilan edip İznik merkezli bağımsız bir devlet olarak Anadolu Selçuklu Devleti'ni kurması.
1097 : Birinci Haçlı Seferi ordularının Anadolu'dan geçmeleri.
1110 :Konya'nin Anadolu Selçuklu Devleti'nin başkenti olması.
1116 : Amorium'un Selçuklu idaresi altında bulunduğuna dair bir kayıtın, halen incelenmiş olan tarihi belgelerde, ilk defa yazılı olarak bulunmasi.
1516 : Osmanlı Devleti arsivlerindeki, günümüze kadar incelenmiş belgelerde ilk dafa "Hisarcık" (Amorium'un yeni ismi) yerleşkesinin isminin bulunması.
1836 : William Hamilton'un 20 Eylül'de Hisarcık veya Amarium Höyüğü'nü ziyareti
1892 : Günümüzde Hisarköy olarak anılan yerleşkenin harp muhacirleri için kurulması.
1987 : Oxford Üniversitesi üyesi Prof. R.M.Harrison idaresindeki bir arkeoloji grubunun Amerium harabesinde kazılara başlamak önce ilk araştırmaya başlaması.
1988 : İngiliz Arkeologları idaresinde Amarium harabelerinde sistematik kazıların başlaması.
1988-2010 : Entegre Amerium arkeolojik kazılarının devam etmesi.

Apameia Kibotos / Afyonkarahisar

Afyonkarahisar ilinin bugünkü Dinar ilçesinde bulunan bir antik kent. Daha önceki adı Kelainai'dir. Antik Roma döneminde Pameia Kibotos adını almıştır. Şehir MÖ 6. yüzyıldan itibaren önemli bir merkez olmuştur. Efes'ten sonra ikinci büyük kent olduğu bilinmektedir. Anıtsal yapıtlardan olan stadyum ve tiyatro kısmen özelliğini koruyarak kalmıştır. Efes'le birlikte bastırdığı bronz sikkeler de vardır. Yarı özerk olarak imparator adına sikkeler bastırmıştır.

Klasik dönem boyunca Efes’ten sonra en önemli şehri daha önceki adı Kelainai olan elbette ki Apameia idi. Pers döneminde Yunanistan akınından giderken, dinlenen Pers kralı Xerxes’in (sonraları Cyrus ve Büyük İskender’in de yaptığı gibi) kullandığı Paradeisos isimli av bahçesi bu topraklarda yer alıyordu. Dr. Hasan T. Uçankuş tarafından Tatarlı yakınlarında Pers dönemine ait bir mezar kazılmıştır. Kral III. Antiochos tarafından bir Helenistik flehri olarak kurulan ve Pers annesi Apama’nın adıyla anılan Apameia’da geç Helenistik dönemde üzerinde Maeander Nehri, ya da flüt çalan Marsyas’ı gösteren resimler olan çok sayıda sikke basılmışltır. Basıldıktan hemen sonra gömülen ve hiç kullanılmayan bu madeni paraların binlercesinden oluflan bir hazine, Seyyid Ahmet Çeliktafl tarafından bulundu ve Müze Müdürü rahmetli Ahmet Topbaş tarafından Afyon Müzesi’ne getirildi.

Strabo’ya göre erken Roma Imparatorlu¤u döneminde Apameia, Efes’ten sonra Asya eyaletinin en büyük ve önemli alışveriş merkezidir. Roma valisi tarafından yönetilen bir idari bölge (conventus) merkezidir. Şehir, önemini, Ankara’dan Attaleia’ya ve Doğu’dan Efes’e giden anayolların kesiflmesinden alarak, bir ticari merkez konumuna gelmişti. Bugün Dinar Suçıkan’da, Apameia’dan geçen Marsyas Nehri’nin kaynağı ve efsaneye göre Tanrı Apollo’yu müzik yarışlmasına davet ederek meydan okuması yüzünden, Satyr Marsyas'ın önce derisinin yüzülüp sonra asıldığı yer bulunmaktadır.

Bunların yanı sıra Apameia sikkeleri üstünde Orgas, Obrimos ve Therma nehirleri de görülebilmektedir. Eski çağlarda şehirde birçok deprem oldu. Bugün hala görülebilen ama ancak kımen kazılarak ç›kartılmış kalıntıların içinde Mercimek Tepesi yamaçlar›ndaki Helenistik tiyatro, stadyum, şehrin yanındaki bir tepenin zirvesindeki bir kilise ve Dinar’dan geçen karayolunun hemen kenarında yar›m daire şeklinde olan bir yapı yer almaktadır. MS 3. yüzyılda şehirde basılmış bazı sikkeler üzerinde Nuh’un gemisinin resimleri oldu¤undan bölgede nüfuzlu bir Yahudi topluluğunun bulunduğu sanılmaktad›r. Belki de bu yüzden şehre, “sandk” anlamında Kibotos da denilmektedir.

Eyice Höyük / Afyonkarahisar

Eyice Höyük, Afyonkarahisar ili, Sinanpaşa İlçesi'nin Eyice Köyü'nün 2 km. güney – güneybatısında, Mercimek Tepe Yamaç Yerleşmesi'nin 1,5 km. güneyinde yer alan bir höyüktür. Mevkiinin yerel adı "Höyüğün Dibi"'dir. Höyükte 2008 yılında Selçuk Üniversitesi'nden Özdemir Koçak tarafından araştırmalar yapılmış ve yayımlanmıştır.[not 1] Tepe 185 x 165 metre boyutlarında ve 19 metre yüksekliktedir.

Tabakalanma
Yüzey buluntularına göre höyüğün Geç Neolitik Çağ, Kalkolitik Çağ ve Erken Tunç Çağı'nda iskan gördüğü ileri sürülmektedir.

Buluntular
Çanak çömlek buluntularından Neolitik Çağ ve Erken Kalkolitik Çağ'a ait olanlardan bazıları boyalı örneklerdir. Kalitelik bir işçilik görülür. Erken Kalkolitik çanak çömleği üç grupta incelenmiştir. Bu gruplar krem ya da beyaz astar üzerine kızıl kahverengi, mor ya da kırmızı ve tonları şeklinde boya bezemeliler,
astarı griye çalan zemin üzerine kahverengi boya bezemeliler, morumsu kırmızı astarlı ya da boyalı
şeklinde gösterilmektedir. Kırmızıdan kahverenginin tonlarına değişen renkli hamurludur ve hamur özellikleri birbirine benzemektedir. En sık karşılaşılan biçim düz kenarlı, derin kaselerdir. Bunun yanında daralan ağızlı, kısa boyunlu çömlekler de ele geçmiştir. Bu tip çömleklerin benzerlerine Göller Bölgesi'nde, Batı Anadolu Bölgesi'nde, Kütahya – Eskişehir ve Konya Ovası yerleşmelerinde de rastlanmaktadır. Son iki mal grubu Aslanapa buluntularıyla aynı özellikleri göstermektedir. Bunlardan morumsu kırmızı astarlı ya da boyalı çanak çömleğin Porsuk Kültürü'nün en belirleyici mal gruplarından biri olduğuna işaret edilmektedir.

Kaklık Mevkii / Afyonkarahisar

Kaklık Mevkii, Afyonkarahisar il merkezinin kuzey-kuzeydoğusunda, Burhaniye Köyü'nün 1,2 km. güneybatısında yer alan bir düz yerleşmedir. Bulunduğu yer Kaklık Mevkii olarak bilinmektedir.

Kazılar
Yerleşmede ve yakınındaki mezarlık alanında 1983-84 yıllarında Afyonkarahisar Müzesi adına A. Topbaş yönetiminde kurtarma kazıları yapılmıştır.

Tabakalanma
Yerleşmede Geç Kalkolitik Çağ - Erken Tunç Çağı geçiş dönemi yapı katları, mezarlık alanında ise Erken Tunç Çağı II. ve III. evrelere tarihlenen iki tabaka olduğu belirtilmektedir.

Buluntular
Yerleşmede Geç Kalkolitik Çağ – Erken Tunç Çağı I. evreye tarihlenen taş temelli, kerpiç duvarlı, dörtgen planlı yapılar ve kare planlı depo kalıntıları açığa çıkarılmıştır. Duvarların düzgünce sıvandıktan sonra boyandığı anlaşılmaktadır. Tabanlar ise sıkıştırılmış kil topraktır ve badanalanmıştır. Yapıların içinde yuvarlak ocak ve dörtgen fırınlar yer almaktadır. Yapılar açık avlularla ayrılan ayrık düzende olup tahribat nedeniyle bir plana ulaşılamamıştır.

Yerleşme içinde erken ve geç evre olarak tanımlanan Erken Tunç Çağı II. ve III. evreye ait mezarlar kazılmıştır. Erken evreye ait küp mezarlar vardır. Küplerin ağzı doğuya bakacak şekilde yerleştirilmiştir. Sanduka mezarlar ise mezar çukurları içine büyük, yassı taşların yerleştirilmesiyle yapılmıştır. Tüm sanduka mezarlarda uzun kenarların doğu – batı yönünde yapıldığı görülmektedir.

Erken Tunç Çağı II. evre gömüt armağanları olarak bırakılmış küçük gaga ağızlı testi, beyaz boya bezemeli kap, minyatür kap, üç ayaklı çömlek, idol ve hayvan figürini bulunmaktadır.

Erken Tunç Çağı gömüt armağanları iki kulplu tas, büyük bir gaga ağızlı testi, keman biçimli mermer idoller gibi eşyalardır. Bazı mezarlarda ise gömüt armağanı yoktur. Bu evreyle ilişkili dört yalancı mezar odası açılmıştır. Küçük ocak taşlarının çamur harç kullanılarak örülen duvarlar ve ahşap malzemeyle üstü örtülen, dörtgen odalardır. Bu evrenin diğer mezar şekli ise basit mezarlardır. Açılan çukura ölünün hocker (ana rahmindeki gibi) yatırılmasıyla oluşan mezarlardır